Mahsulotlarning turlari bo‘yicha ishlab chiqarish rejasini
bajarilishi va dinamikasining tahlili
2011-yil
Rejaga nisbatan
2010-yilga
nisbatan
№
Mahsulot
turlari
2010-
yil
Reja
bo‘yicha
Amalda
bajari-
lishi
Farqi
(+;-)
Bajari-
lishi, %
Farqi
(+;-)
Dinami
kasi,
%
1 Tola
5403
8362
8775
+413
104,9
+3372
162,4
2 Chigit
8510
14618
15038
+420
102,9
+6528
176,7
3 Momiq
412
935
344
-591
36,8
-68
83,5
4
Katta
momiq
286
761
1175
+414
154,4
+889
410,8
5 Ulyuk
48
450
64
-386
14,2
+16
133,3
6 Kuyundi
-
2039
2027
-12
99,4
-
-
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, 2011-yilda sanoat mahsulotining
asosiy turlari – tola va chigit bo‘yicha ishlab chiqarish rejasi oshig‘i
bilan bajarilgan. Masalan, paxta tolasi bo‘yicha haqiqiy ishlab
chiqarilgan mahsulot miqdori rejaga nisbatan 413 tonnaga yoki 4,9 %ga,
chigit bo‘yicha esa 420 tonnaga yoki 2,9 %ga ko‘p ishlab chiqarilgan.
Ushbu mahsulotlarning miqdori 2010-yilga nisbatan keskin oshgan.
Paxta tolasi bo‘yicha 3372 tonna yoki 62,4 foizga, chigit bo‘yicha 6528
tonnaga yoki 76,7 foizga mahsulot ko‘p ishlab chiqarilgan. Paxta tolasi
chiqimining tahlili shuni ko‘rsatadiki, 2011-yil reja oshig‘i bilan
bajarilgan, ammo 2010-yilga nisbatan u keskin kamaygan.
Aksionerlik jamiyatida paxtani qayta ishlashga 2010-yilda 14659
tonna, 2011-yilda 27423 tonna paxta xomashyosi sarf bo‘lgan.
Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, qayta ishlangan paxta xomashyo-
sidan olingan paxta tolasi 2010-yilda 36,9 foizni (5403*100/14659),
2011-yilda reja bo‘yicha 30,5 foizni (8362*100/27423), haqiqatda esa u
159
32 foizni (8775*100/27423) tashkil qildi. Ushbu ma’lumotlardan
ko‘rinib turibdiki, paxta tolasi bo‘yicha chiqim darajasi rejaga nisbatan
1,5 % ga oshgan, ammo 2010-yilga nisbatan 13,3 % ga kamaygan
(100- 32,0*100 )= 100-86,7=-13,3 % .
36,9
Ushbu ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, aksionerlik jamiyati pax-
ta tolasi bo‘yicha chiqimini oshirish imkoniyatidan to‘liq foylangan
emas.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdori va hajmi bo‘yicha
dinamikasi yoki rejasi bajarilishining tahlili qiyoslashdan boshlanadi.
Hisobot yilidagi mahsulot miqdorini rejadagi yoki o‘tgan yildagi
mahsulot miqdoriga solishtirib, o‘zgarishi aniqlanadi. Ushbu o‘zgarish
ekstensiv va intensiv omillar ta’siri ostida yuzaga keladi. Ushbu
omillarning mahsulot miqdorining o‘zgarishiga ta’sirini aniqlash uchun
«Zanjirli bog‘lanish», «Ko‘rsatkichlar farqi», «Indeks» usullaridan
foydalanish mumkin. Biz ushbu bo‘limda «Zanjirli bog‘lanish» usulidan
foydalanib natijaning o‘zgarishiga omillarning ta’sirini aniqladik.
Yuqoridagi jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 2011-
yilda ishlab chiqarilgan paxta tolasi 2010-yilga nisbatan 3372 tonnaga
oshgan. Ushbu o‘zgarish quyidagi ikki omil ta’siri ostida yuzaga kelgan:
1) qayta ishlangan paxta xomashyosi miqdorining o‘zgarishi
(ekstensiv omil);
2) tola chiqimi koeffitsiyentining o‘zgarishi (intensiv omil).
Ushbu omillarning ta’siri «Zanjirli bog‘lanish» usuli yordamida
aniqlandi.
Omillarning ta’sirini aniqlangunga qadar quyidagi bog‘lanish
ko‘rsatkichlarini aniqlab olish zarur.
I.
SQ
0
Ch
0
- bazis yilidagi (yoki rejadagi) tola miqdori.
II.
SQ
1
Ch
0
- shartli tola miqdori.
III.
SQ
1
Ch
1
- hisobot yilidagi tola miqdori.
Bunda, Q
0
, Q
1
- mos holda bazis va hisobot yillarida qayta
ishlangan paxta xomashyosi miqdori: Ch
0
, Ch
1
- mos holda bazis va
hisobot yillarida paxta tolasi chiqimi koeffitsiyenti.
Ushbu ko‘rsatkichlar aniqlangandan keyin ishlab chiqarilgan paxta
tolasi miqdorining o‘zgarishi aniqlanadi va ushbu o‘zgarishga
omillarning ta’siri aniqlanib, tahlil qilinadi.
Paxta tolasi miqdorining o‘zgarishini (ko‘payishi yoki kamayishini)
aniqlash uchun hisobot yilida ishlab chiqarilgan paxta tolasi miqdoridan
160
(III-bog‘lanishdan) bazis yilida ishlab chiqarilgan paxta tolasi miqdorini
(I-bog‘lanishni) chegirib tashlash kerak:
SQ
1
Ch
1
-
SQ
0
Ch
0
=±
D
Q,Ch
– bu o‘zgarish ikki omil ta’siri ostida
yuzaga kelgan.
Paxta tolasi miqdorining o‘zgarishiga qayta ishlangan paxta
xomashyosi miqdori o‘zgarishining ta’sirini aniqlash uchun «shartli
paxta tolasi miqdori»dan (II-bog‘lanishdan) bazis yilidagi paxta tolasi
miqdorini (I-bog‘lanishni) ayirib tashlash kerak:
SQCh
0
-
SQ
0
Ch
0
=±
Dq
Paxta tolasi miqdorining o‘zgarishiga paxta tolasi chiqimi
koeffitsiyenti o‘zgarishining ta’sirini aniqlash uchun hisobot yilidagi
paxta tolasi miqdoridan (III-bog‘lanishdan) shartli paxta tolasi miqdorini
(II-bog‘lanishni) chegirib tashlash kerak:
SQ
1
Ch
1
-
SQ
1
Ch
0
=±
D
Z
Shu ikki omil ta’sirlarining yig‘indisi paxta tolasi miqdorining
umumiy o‘zgarishiga teng kelishi kerak:
D
q
±
D
ch
=
D
qch
30-jadval
|
