Mövzu 1: Giriş. Süni soyutmanın termodinamiki əsasları Fənn müəllimi: dos. Q. M. Allahverdiyeva

Nasoslar kataloqlardan seçilir.

a) oxlu ÜAQİ tipli: 1-pərli çarx; 2-elektrik mühərriki; b) mərkəzdənqaçma: 1-özül; 2-ilbiz; 3-sorucu boru; 4-çıxış borusu; 5-qasnaq

Oxlu ventilyatorda hava pərlər vasitəsilə ventilyatorun oxu istiqamətində hərəkət edir. Bu ventilyatorların hazırlanması və istifadəsi sadədir və böyük həcmdə havanı hərəkətə gətirə bilirlər, ancaq nisbətən az basqı (30…40 mm su süt.) yaradırlar. Oxlu ventilyatorlardan ən yaxşısı ÜAQİ propellerli ventilyatorlar sayılır.

Mərkəzdənqaçma ventilyatorlarında hava köynəyin yarığından sorulacaq və fırlanan pərli çarxla yaranan mərkəzdənqaçma qüvvəsinin təsirindən radial istiqamətdə ventilyatorun çıxışına qovulur. Mərkəzdənqaçma tipli ventilyatorlar müxtəlif məhsuldarlıqlı olurlar. Quruluşuna görə oxlulardan mürəkkəbdir, ancaq səmərəlidir və yüksək başqı (300 mm su süt-a kimi) yarada bilirlər.

Ü-4-70 tipli ventilyatorlar özüldən, köynəkdən, çarxdan, kollektordan və elektrik mühərrikindən ibarətdir (cədvəl 2).

Cədvəl 2

Göstəricilər	№25	№3	№4	№5	№6
Fırlanma tezliyi, dövr/dəq
Elektrik mühərrikinin gücü, kVt
Qabarit ölçüləri, mm:
uzunu	471	559	747	926	1102
eni	421	430	510	650	760
hündürlüyü	461	580	770	930	1100
Kütləsi, kq

Mərkəzdənqaçma ventilyatoru üçün elektrik mühərrikini seçdikdə ehtiyat əmsalı qəbul olunur, az güclü mühərriklər üçün (2 kVt-a kimi) 1,5…1,3; yüksək güclü mühərriklər üçün isə 1,2…1,1 qəbul olunur.

Səs və titrəmələri azaltmaq üçün ventilyatorlar vibrouducu (elastik) araqatların (ağac, rezin, amortizatorlar və s.) üzərində quraşdırılır.

Boru kəmərləri və armatur

Soyuducu maşının bütün əsas və köməkçi elementləri (kompressorlar, soyuducu batareyalar, kondensatorlar, yağayrıcıları və s.) boru kəmərləri ilə birləşir. Ammonyaklı soyuducu maşınlarda tikişsiz polad borulardan istifadə olunur: uzunluğu 4…12,5 m, xarici diametri 57…426 mm (DÜİST 8732-58) və 9 m-ə kimi uzunluğu olan və xarici diametri 20…50 mm (DÜİST 8734-58). Borular 4 MN/m² hidravliki təzyiqə və 2,5 MN/m² şərti işçi təzyiqə hesablanır.

Az məhsuldarlıqlı freonlu maşınlar üçün şərti keçidi 3-dən 20 mm-ə kimi olan mis borulardan istifadə olunur. Orta və yüksək məhsuldarlıqlı maşınlarda isə tikişsiz polad borulardan istifadə olunur.

Aparatların hazırlanmasında borular elə emal olunmalıdır ki, çürümənin qarşısı alınmalı və onun səthi yağsızlaşdırılmalıdır.

Sanitar norma və qaydalarına görə SNiP III-31-78 soyuducu boru kəmərləri qrup və kateqoriyalara bölünür (cavabdehlik dərəcəsi): hərəkət edən mayenin xarakterinə, yəni zəhərli və partlayış yaratma təhlükəsinə görə və hərəkətin işçi parametrlərinə, yəni təzyiq, temperatur, konsentrasiyaya görə.

Soyuducu qurğularda istifadə olunan boru kəmərlərinin təsnifatı cədvəl 3-də verilmişdir.

Ammonyaklı maşınların sorucu xətlərində sürət 10…20 m/san qəbul olunur.

Cədvəl 3

Freonlu maşınlarda sorma zamanı buxarın sürəti 8…15 m/san qəbul olunur, qovmada isə 10…18 m/san. Maye ammonyak və freon boru kəmərlərində sürət 0,5…1 m/san, duz məhlulu olan boru kəmərlərində isə 1,0…1,5 m/san qəbul olunur.

İkinci xarakteristika armaturun gövdəsinin hazırlanma materialını göstərir: C-karbonlu polad; LS-legirlənmiş polad; NJ-paslanmayan və turşulara davamlı polad; Ç-boz çuqun; K-döyülən çuqun; B- latun, bürünc.

Üçüncü xaraktristika müəyyən tip həddində armaturun xüsusiyyətlərini bildirir. Xarakteristika bir və ya iki rəqəmdən ibarətdir, intiqal olduqda isə – üç rəqəmdən. Birinci rəqəm intiqalın növünü göstərir; 3- sonsuz vint ötürməsi; 6- pnevmatik; 7- hidravliki; 8- elektromaqnitli; 9- elektrik.

Dördüncü xarakteristika armaturun kipləşdirici səthləri hazırlanan materialı göstərir: BR- bürünc, NJ- paslanmayan polad, BT- babbit. Armatura fərqləndirici rəng vurulur. Korpus, qapaq, kipgəc karbonlu poladdan hazırlandıqda-boz rəng, legirlənmiş-göy rəng, paslanmayan poladdan-mavi rəng vurulur, çuqundan-qara rəng. Əlvan metallardan hazırlanan hissələr rənglənmir. Armaturun ling və çarxı rənglənir. Bürünc və latun-qırmızı, paslanmayan polad-mavi, babbit-sarı rənglə rənglənir.

Bağlayıcı və nizamlayıcı armaturun elementləri şəkil 10-da verilmişdir.



Şək. 10. Armatur:

a) ammonyaklı nizamlayıcı ventil; b) ammonyakı bağlayan keçid ventili; v) ammonyakı bağlayan bucaq ventili; q) freonu bağlayan bucaq ventili; d) elastiki əks klapan; e) məhlul rəzəsi: 1-gövdə; 2-şpindel; 3-klapan; 4-qapaq; 5-kipgəc; 6-nazimçarx; 7-ştuser; 8-üçlük; 9-üçlüyün qaykası; 10-qapaq; 11-babbitli taxma

Əks klapanlar kompressorun qovucu xəttində yağayırıcısından sonra quraşdırılır. Soyuducu agentin buxarları əks klapandan kondensatora tərəf yalnız bir istiqamətdə gedə bilər. Kompressor və yağayırıcı arasındakı sahədə hər hansı bir nasazlıq baş verdikdə qazın əks istiqamətdə axması mümkün olmayacaqdır.

AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ

Fakültə: Mühəndislik

Kafedra: Kənd təsərrüfatı texnikası

Fənn: Qida məhsullarının soyudulması texnologiyası

1. Giriş

3. Təbii buzun hazırlanması və saxlanması

4. Buz və buz-duz ilə soyutma qurğuları

5. Quru buz

Maye və quru buz maşın istifadə edilmədən süni soyutmanın yaranmasına imkan verir. Maşınsız soyutma üsuluna baxmayaraq ondan daha geniş istifadə edilir. Buz istifadə ediciləri-dəmiryol nəqliyyatı, balıq sənayesi, ət və süd sənayesinin kiçik müəssisələri və eləcə də satış müəssisələridir. Maşınsız soyutmada keyfiyyətli soyutma üçün maye buz, buz-duz qarışığı və quru buz-bərk karbon qazından istifadə edilir. Bu maddələr aşağı temperaturda axıdılan sublimasiya və ərimə proseslərində böyük miqdarda istiliyin udulması xassəsini əmələ gətirir.

Maye buz atmosfer şəraitində aşağıdakı xassələrlə xarakterizə olunur:

Ərimə temperaturu, t_pl C 0

Ərimə istiliyi, _pl kCoul/kq 335

İstilik keçiriciliyi,  Vt/mK 2,2

Bütöv buzun sıxlığı,  kq/m³ 917

Buz parçasının həcmi kütləsi onun hissəciklərinin ölçülərindən asılı olaraq 500…600 kq/m³, qar buzununku isə 300…350 kq/m³-dir. Suyun donub buz halına keçməsində onun həcmi 9 % artır.

Atmosfer təzyiqində 0C temperaturlu buzun soyutma məhsuldarlığı onun ərimə istiliyindəkinə uyğundur (335 kCoul/kq). Əgər buzun temperaturu 0C-dən aşağıdırsa, onda onun məhsuldarlığı buzun 0C ərimə temperaturuna qədər qızdırılması üçün lazım olan istiliyin miqdarı qədər artır.

Keyfiyyətinə görə buzlar: bulanlıq, şəffaf, yeyinti və antiseptik, eləcə də, dəniz və distillə edilmiş sulardan olan buzlara ayrılırlar.

Əgər donan suda hava, duzlar, qum, lil şəklində qatışıqlar olursa, onda bu zaman bulanlıqlı buzlar əmələ gəlir.

Şəffaf buzlar hava və qatışıqlardan təmizlənmiş sulardan alınır. Şəffaf buzu qaynamış sulardan da almaq olar. Yeyinti (ərzaq) üçün olan buz içməli sulardan alınır. Belə buzlar şəffaf olmalıdırlar. Bunlardan restoranlarda, kafe və yeməkxanalarda ayrı-ayrı yeməklərin və içkilərin soyudulmasında və eləcə də ev şəraitində istifadə edilir.

Antiseptik buz (dezinfeksiya dərmanları) o sulardan hazırlanır ki, onların tərkibinə bakterial preparatlar daxil edilmiş olur. Bunlar üçün hətta antibiotiklər qəbul edilir.

Dəniz suyundan alınmış buzlar aşağı ərimə temperaturuna malik olurlar (-0,5C…-2C).

2. Təbii buzun hazırlanması və saxlanması

Təbii buzun hazırlanmasında üç əsas üsuldan istifadə edilir: hovuzlarda buzun hazırlanması, laylara görə buzun dondurulması, soyuducu qurğularda buz salxımlarının (lülə) dondurulması.

Buz qışın ikinci yarısında hazırlanır, hansı ki, bu vaxt onun qalınlığı 20…30 sm-ə qədər çatmış olsun. Daha düz bərabər buz tirlərinin alınması üçün əvvəlcə buz sahəsi 0,8x0,6 və ya 1,0x0,7m² ölçülərində düzbucaqlı şəklində qeyd olunur (xətlənir) və sonra ling (lom) vasitəsilə deşilir və ya mişarla kəsilir. Sonra sudan çıxarılaraq saxlanma yerinə daşınır.

Bu hazırlanma üsulunun çatışmamazlıqları su tutan hovuzların və buzun daşınması vaxtı çirklənməsinə görə buzun keyfiyyətinin aşağı olması, buz tirlərinin sıx yığılması nəticəsində saxlamada böyük itkilər, eləcə də başlanğıcda böyük əmək sərflərinin olmasından ibarətdir.

2.2. Laylara görə dondurulan buzun hazırlanması. Buzların hazırlanması elə sahələrdə aparılır ki, həmin sahələr istifadə yerlərinə yaxın olsun.

Buz sahələrdə monolit massiv kimi yetişdirilir. Buz yetişdirilən sahələr düzbucaqlı formaya malikdir. Həmin sahələrə qalınlığı 15 sm-dən aşağı olmayan lay (qat) şəklində şlak və qraviy (çınqıl) tökülür. Sonra onun üstündən köhnə taxtalar düzülür. Bu taxtalarla ərimiş suyun axması üçün maililik yaradırlar. Ərimiş suyun yığılması və kənarlaşdırılması üçün sahənin bütün ətrafından 1 m məsafədə dərinliyi 0,5 m olan arx çəkilir. Sahənin ətrafı ilə hündürlüyü təxminən 0,5 m olan bort qoyulur və nazik təbəqə şəklində rezin borudan (şlanqdan) su tökülür.

Bu layın qalınlığının sutka ərzində donması havanın temperaturundan və hərəkət sürətindən asılıdır. Belə ki, küləyin 1 m/san sürətində havanın temperaturu -5C olduqda sutka ərzində buz layı 15 mm, -10C-də 30 mm, -15C-də 50 mm və -20C-də 70mm qalınlığında dona bilir. Küləkli havada donma intensivliyi 2…3 dəfə artır. Nə vaxt ki, layın qalınlığı bortun yuxarı kənarına çatır, onda ağac bort aralanır və onu həmin kənarlardan təxminən bortun hündürlüyü qədər məsafədə donmuş buz layının səthinə quraşdırırlar. Bundan sonra növbəti buz layının donmasına başlanılır. Nəticədə pilləli buz plitkaları alınır.

Dondurulmanın sonunda buz dəstlərinin (buntlar) üstünün örtülməsi üçün onu formaya salırlar (şək.1).

1-ağac yonqarları; 2-saman döşənəklər; 3-dayaq; 4-kipləşdirilmiş qar; 5-şlak; 6-əridilmiş suyun axıdılması üçün arx

Böyük buz dəstlərinin (buntlarının) donmasında hidromexanikləşdirilmiş üsulun istifadə olunması məqsədəuyğundur. Bu vaxt su dondurulacaq sahəyə forsunkalarla çilənir. Su kranının idarəetmə pultu sahəyə yaxın yerləşən isti budkada quraşdırılır. Hidromexanikləşdirilmiş üsulla dondurulmuş buz sahədə əl ilə hazırlanan buza nisbətən 2 dəfədən çox ucuzdur, su tutan hovuzlarda hazırlanmış buzdan isə 4…5 dəfə ucuzdur. Buz təmiz alınır, dondurulub hazırlanmasındakı çatışmamazlıqlar isə bütöv buzların deşilməsində əmək sərfi və buzun parçalanması zamanı olan itkinin olmasıdır.

Bu üsullar soyuq və orta iqlim zonalarında tətbiq edilir. Burada 3…5 m hündürlüyündə buntlar dondurmaq olur.

Buza duzların əlavə edilməsində qarışığın ərimə temperaturu, qarışığın ən aşağı ərimə temperaturu ilə xarakterizə olunan kriohidrat nöqtəsinə qədər aşağı düşür. Yenidən duzların əlavə edilməsində ərimə temperaturu aşağı düşməyib, əksinə yüksəlir.

Müxtəlif duzlu qarışıqlı sulu məhlulun dondurulmasında kriohidrat nöqtə yaranır ki, bu zaman buz alınır və bu evtektiv buz adlanır.

3. Buz və buz-duz ilə soyutma qurğuları

Buz və buz-duz ilə soyudan qurğulara buzxanalar, buz anbarları, qəfəsli (şəbəkəli) bölməli (cibli) və metal çənli soyuducular, eləcə də duzlu su dövr edən soyuducular daxildir.

A-tambur; Б-məhsul kamerası; В-buz şöbəsi; 1-soyudulmuş hava üçün pəncərə; 2-isinən havanın qaytarılması üçün pəncərə; 3-buz yükləmə pəncərəsi; 4-suyun axıdılması üçün boru

Daxilində və kənarlarında buzlar yerləşən buzxanalar geniş yayılmışdır. Buzxanaların xarici kənarının örtüyü istilik izolyasiyasına malikdir. Buz üçün şöbələr üzrə kameralara bölən divar nəmliyin düşməsinin qarşısını almaq üçün izolə edilir. Daxili divarda aşağıda və yuxarıda havanın dövr etməsi üçün pəncərələr qurulur. Bilavasitə buzla toxunmada hava soyudulur. Kameraların qabağında şimala tərəf çıxışı olan tambur qurulur.

Buzxanaların buzla doldurulması üçün xüsusi pəncərələrdən istifadə edilir. Buz üçün şöbələrdə ərimiş suyun qayıtması və axması üçün döşəmə maili, su keçirməyən düzəldilir. Döşəmənin üstündə qəfəslər (reşotkalar) və ya uzun çör-çöplər düzülür. Sonra buz havanın dövr etməsi üçün divardan bir qədər aralı, sıx düzülərək yığılır.

1-buz; 2-tambur; 3-izolyasiya; 4-buz-duz soyuqluq cihazları; 5-kameralar; 6-dəhliz

Anbarın əsası katlovanda dondurulan qalınlığı 0,8 m olan buz sahələridir. Divar və tavanın qurulması üçün sahələrdə taxta qəliblər tikilir, hansı ki, lazımi ölçülü iri buzun alınması üçün buz dondurulur. Donmadan sonra taxta qəlib sökülür. Kameranın sahəsi 24…30 m², dəhlizin eni 3 m, divarda dəhlizin və kameranın hündürlüyü 2,8 m, mərkəzdə 3,2 m, divarın qalınlığı 2…3 m, tavan 2 m-dir.

İri buz kütləsi kənardan qalınlığı 1 m-dən az olmayan izolyasiya materialı təbəqəsi ilə örtülür. İzolyasiya düzülərkən su ilə suvarılır və dondurulur. Bu buz kütləsinin xaric (ətraf) tərəfdən əriməsini müdafiə edir, ona görə ki, ilin isti vaxtlarında xaricdən daxil olan istiliyi izolyasiya təbəqəsi özündə saxlayır və izolyasiyada buzun əriməsinə sərf olunur. Örtüyün aşağı hissəsində torpaq mailliyi yaradılır, ondan ötrü ki, izolyasiya sürüşməsin. Tambura çıxış izolə edilmiş qapılarla bağlanır, çıxışına isə brezent asılır.

Daxildən buz kütləsinin əriməsini saxlamaq üçün anbarda temperatur -0,5…1,5C-də saxlanılır. Bunun üçün kamera və dəhlizlərin divarları qəfəsli, bölməli, cibli quraşdırılır, hansı ki, bura buz-duz qarışığı doldurulur. Belə ciblər tamburda da yerləşir. Ciblərin altında buz-duz qarışığının əriməsində yaranan duzlu suyun yığılması üçün çəlləklər qoyulur. Buz-duz qarışığının köməyi ilə temperaturu anbarda 2…6C-yə qədər, soyuq rayonlarda isə -12C-yə qədər endirmək olar. Soyudulan buz kamera və dəhlizlərin döşəməsindən qopardılır. Ona görə də hər il qış vaxtında anbarların döşəmələri dondurulur. Buz anbarlarının soyuq iqlim zonalarında tikilməsi məsləhət bilinir. Buz anbarlarının binalarının qiyməti 5-6 dəfə adi maşınlı soyutma soyuducularından azdır. Buz anbarları tikintisinə sərf olunan bütün xərclərin ödənmə müddəti 2-3 ildir, onların istismarı 6…8 ildir. Buz anbarlarında maşınlı soyutmadan istifadə etmək olar.