shaharlar hamda olisda joylashgan tumanlardagi mehnatga
layoqatli aholi uchun
asosiy ish joylari taklif etadigan yagona korxona mavjudligi xosdir. Agar mahalliy
mehnat bozorida ish kuchi xaridori sifatida bir nechta (uchta yoki to‘rtta) firma
monopol huquqqa ega bo‘lsa,bu oligopsoniya mehnat bozori hisoblanadi.
Kasaba uyushmalari ishtirokidagi mehnat bozori. Mehnat bozorining bu turi
uchun kasaba uyushmalari ish haqini oshirish talabini qo‘yishlari xosdir. Ular
o‘zlarining bu iqtisodiy maqsadlariga quyidagicha erishishlari mumkin:
- mehnat xizmatiga talabni tazyiq yordamida oshirish. Ba’zi kasaba uyushmalari
ish beruvchilarga talabdan ortiqcha xodimlami ish bilan ta’minlash tazyiqini
o‘tkazish orqali ham ta’sir ko‘rsatadi;
- mehnat unumdorligini oshirish orqali. Buning uchun korxonalarda
ishchi -
ma’muriy qo‘mitalar tashkil etiladi;
- ish haqi stavkalarini oshirish orqali. Kasaba uyushmalari yollanma xodimlami
birlashtirib, mehnat taklifini o‘z nazoratlari ostiga olishlari hamda ish
beruvchilarga raqobat darajasidan yuqori bo‘lgan ish haqi stavkasini
o‘matishtazyiqini o‘tkazishlari mumkin. Ikki tomonlama monopsoniya bozori.
Mehnat
bozorining bu modeli kuchli tarmoq kasaba
uyushmalari mavjud boigan
monopsoniya bozori uchun xosdir.Boshqacha aytganda, monopsoniya modeli
kasaba uyushmalari faoliyati hisobga olinadigan model bilan qo‘shilganda ana
shunday bozor hosil bo‘ladi. Mehnat bozorining bu turi uchun kasaba
uyushmalarining ish kuchi sotuvchisining monopol huquqqa egaligi xosdir. Bunda
kasaba uyushmalari ish haqi miqdorini ish bilan bandlikni kamaytirish yoki
ko‘paytirish hisobiga o‘zgartiradigan monopsonik ish beruvchilarga qarshi turadi.
3.
Mehnat bozorida mehnat munosabatlarining rivojlanish darajasi
bo‘yicha: ular tartibga solingan, tashkillashtirilgan va pinhona (tartibga
solinmaydigan) turlari bilan tasniflanadi.
Tartibga solinadigan mehnat bozorida mamlakat qonunchiligi amal qiladi,
ijtimoiy mehnat munosabatlari mehnat shartnomalari asosida yo‘lga qo‘yiladi.
Tashkillashtirilgan mehnat bozori eng rivojlangan mehnat bozori hisoblanadi.
Bunday mehnat bozorida davlatning ish bilan bandlik siyosatini izchil amalga
oshirish maqsadida uning infratuzilmasi rivojlantirilgan bo‘ladi, iqtisodiyotdagi
tarkibiy o‘zgarishlar hisobga olinadi.Pinhona (tartibga solinmaydigan) mehnat
bozori - pinhona iqtisodiyot mahsulidir. Mehnat bozorining bunday turida
yollanma xodimlar biron-bir ijtimoiy himoyaga ega bo‘lmaydi. Shu bilan birga,
bunday bozorlarda yollanma xodimlar muayyan darajada yuqori moddiy
rag‘batlantirish hisobiga, ish bilan bandlik hamda mehnat muhofazasi kafolatlari
bo‘lmasa ham, ishlashga tayyor bo‘ladi.
4.
Iqtisodiyot tarmoqlarida tarkib topgan kasblar, mehnat faoliyatining
turlari, yosh va jinslar bo‘yicha: bunda fuqarolar toifalaridan kelib chiqqan holda
tarkibiy mehnat bozorlarining turlari farqlanadi. Ular, asosan, quyidagilardan
iborat: - kasblar va mehnat faoliyatining turlari bo‘yicha (o‘qituvchilar,
hisobchilar, huquqshunoslar, tibbiyot, san’at, adabiyot va boshqa
sohalar
xodimlari) mehnat bozorlari;
- yosh va jins xususiyatlari bo‘yicha (yoshlar, xotin-qizlar va boshqalar)
mehnatbozorlari. Shu bilan birga mehnat bozori ish kuchini taklif etayotgan turli
toifalaming segmentlarini mujassamlashtirgan bo'ladi. Bu segmentlaming har
birida o‘zaro raqobatlashadigan, ammo mehnat bozorining ish kuchi resurslari
boshqa toifalari segmentlaridagi ish kuchi resurslariga raqobatchi bo‘la
olmaydigan xodimlar jamlangan. Shundan kelib chiqib birlamchi va ikkilamchi
mehnat bozorlari ham farqlanadi (2.4-jadval).
