ko‘rsatishdakeng qo‘llaniladi.
Davlatning soliqlaryordamida tartibga solishida soliq tizimini tanlash, soliq
stavkalari, shuningdek, soliq imtiyozlari turlari va miqdorlari hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Davlat tomonidan tartibga solishda soliq mehnat bozorida davlat
xarajatlarini moliyalashtirishning asosiy manbayi hamda tartibga solish vositasi
hisoblanadi. Shu sababli davlat byudjet organlarining vazifasi birgina soliq
olinadigan manbalami soliqqa tortishgina emas, balki mehnat bozori subyektlariga
ta’sir ko‘rsatishning nozik mexanizmini yaratish hamdir. Soliq yukini iqtisodiy
faollikni rag‘batlantirish omili sifatida kamaytirish o‘z chegaralariga ega. Tarkib
topgan byudjet xarajatlari darajasini saqlab turish zarurati sharoitida soliq yukini
kamaytirish byudjet taqchilligining ortishini anglatadi.
Davlatning mehnat bozorini tartibga solish vositasi sifatida byudjetning xo‘jalik
maqsadlariga ajratilgan xarajatlari dan ham foydalaniladi. Ular korxonalarga ishlab
chiqarish quwatlarini oshirish maqsadida kreditlar ajratish va subsidiyalar
berish
shakllarida namoyon bo‘ladi. Mazkur vositadan, asosan, iqtisodiyotning davlat
sektorida foydalaniladi, chunki davlat kapital qo‘yilmalari bevosita shu sektorga
yo‘naltiriladi.
Bozor konyukturasi yomonlashib, capital qo'yilmalar kamaygan sharoitda davlat
sektoriga investitsiyalami ko‘paytirish mumkin. Shu tariqa davlat ishlab chiqarish
hajmining kamayishi hamda ishsizlik darajasining oshishini bartaraf
etishga
samarali ta’sir ko‘rsata oladi.
Mehnat bozorini tartibga solishning yana bir vositasi davlat dasturlaridir. Davlat
iqtisodiy dasturlari mehnat bozoridagi bir qator muammolami hal etishda yetarli
darajada samaralidir. Odatda, dasturlar mehnat bozorini ko‘zlangan yo‘nalishda
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni ta’minlaydi. Ular davlatning tartibga solish
barcha usullaridan foydalanishi hamda ayrim davlat organlarining tartibga solish
tadbirlari jarayonida bir-biriga zidlik va nomuvofiqlikka barham berish imkonini
beradi.
Davlat daromadlari ham mehnat bozorini tartibga solishning muhim vositasi
hisoblanadi. Daromad qanchalik ko‘p boisa, davlat mehnat bozoriga yo‘naltirilgan
dasturlarga hamda iqtisodiyotning davlat sektoriga shuncha ko‘p mablag1 ajratilib,
ish joylari sonini ko‘paytirishga imkon yaratiladi. Biroq, mehnat xizmatiga
talab
bilan uning taklifi o‘rtasidagi nisbat ish haqi miqdori haddan darajada ortishiga
olib kelmasligi kerak. Ish kuchiga talab va uning taklifi mehnat bozoridagi ish
kuchining bahosiga bog‘liqdir. Mehnat bozori ijtimoiy yo‘naltirilgan holda tartibga
solinadigan ko‘pgina mamlakatlarda teng ish haqi siyosati yuritiladi. Uning
mohiyati xodim yuqori rentabelli yoki past rentabelli korxonada mehnat qilishidan
qat’i nazar teng mehnatga teng ish haqi to‘lash prinsipini amalga oshirishga
asoslangan.
Mehnat bozorini tartibga solishning yana bir vositasi ijtimoiy nafaqalar to‘lash
hamda aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qismini qo'Ilab-quwatlash uchun
ajratilgan davlat xarajatlaridir. Davlat tomonidan mehnat bozorini tartibga
solishning ushbu vositasi samaradorligi muayyan darajada chegaralangan.
Davlat tomonidan mehnat bozorini tartibga solishning mustaqil sohasi
iqtisodiyotning davlat sektori hisoblanadi. Davlat bu sektorda yetishmayotgan ish
o‘rinlarini (ish kuchi ortiqcha bo‘lgan mintaqalarda) tashkil etishi yoki zarurat
tug'ilsa, ularni qisqartirishi, ish haqi miqdorini ko‘tarishi yoki kamaytirishi, bu
bilan mintaqa yoki tarmoqdagi o‘rtacha ish haqiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Mehnat bozorida davlatning amalga oshiradigan siyosatlaridan yana
biri ijtimoiy
himoya siyosatidir. Unga ko‘ra, davlat mehnat bozorida raqobatbardosh boimagan
va ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslami ishga joylashtirish bo‘yicha chora
tadbirlami ko‘zda tutadi. Ya’ni, aholini ish bilan ta’minlashga ko‘maklashish
maqsadida korxonalar, muassasalar va tashkilotlarda ijtimoiy himoyaga muhtoj,
ish topishda qiynaladigan va mehnat bozorida teng sharoitlarda raqobatlashishga
qodir bo‘lmagan shaxslami ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam
miqdori belgilanadi.
«Ijtimoiy himoyaga muhtoj, ish topishda qiynaladigan va
mehnat bozorida teng
sharoitlarda raqobatlashishga qodir bo‘lmagan shaxslami ishga joylashtirish uchun
ish joylarining eng kam miqdorini belgilash tartibi to‘g ‘risida»gi Nizomga
muvofiq fuqarolaming ushbu toifasiga quyidagilar kiradi:
- o‘n to‘rt yoshga toimagan va nogiron farzandlari bor yolg‘iz ota, yolg‘iz onalar
hamda ko‘p bolali ota-onalar;
- ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlar (ta’lim muassasasini tamomlagandan
keyin bir yil davomida);
- 0 ‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlaridan, Ichki ishlar vazirligi, Milliy
xavfsizlik xizmati va Favqulodda vaziyatlar vazirligi qo‘ shinlaridan
bo‘shatilganlar;
- nogiron va pensiya yoshiga yaqinlashib qolgan shaxslar;
- jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan yoki sud qarori bilan tibbiy
yo'sindagi majburlov choralariga tortilgan shaxslar.
Nogironlar uchun ish o‘rinlarining eng kam miqdori xodimlaming ro‘yxatdagi
o‘rtacha soni kamida 34 kishini, tashkil etadigan korxonalar uchun, ijtimoiy
himoyaga muhtoj shaxslaming boshqa toifalari uchun esa ish o‘rinlarining eng kam
miqdori xodimlaming ro‘yxatdagi o‘rtacha soni 100 va undan ortiq kishini
tashkilm etadigan korxonalarda belgilanadi.Nogironlar
uchun barpo etiladigan yoki
ajratiladigan ish joylarining eng kam
miqdori xodimlaming ro‘yxatdagi o‘rtacha sonining kamida 3,0 % miqdorida
belgilanadi. Ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslaming boshqa toifalari uchun
korxonalar tomonidan yaratiladigan yoki ajratiladigan ish o‘rinlarining eng kam
soni korxonalaming salohiyati va ulaming moliyaviy ahvolidan kelib chiqib
belgilanadi.
Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar uchun, nogironlardan tashqari,
yaratiladigan (ajratiladigan) ish o‘rinlari soni xodimlaming ro‘yxatdagi o‘rtacha
sonining 4,0 % gacha belgilanadi.
Ijtimoiy himoyaga muhtoj shaxslar ko‘rsatilgan toifalarining xarakterli talablariga
muvofiq keluvchi mehnat sharoitlarini ta’minlovchi ish joyi ijtimoiy himoyaga
muhtoj shaxslar uchun barpo etilgan (ajratilgan yoki band qilib qo‘yilgan) ish joyi
hisoblanadi, ya’ni:
- nogironlar uchun - salomatligi va mehnat faoliyatiga nisbatan qo‘yiladigan
belgilangan aksariyat ko‘rsatkichlar hisobga olingan holda xodimga mehnat
operatsiyalarini to‘siqsiz bajarish imkonini bemvchi ish joylari;
- kasb-xunar ta’limiga ega bo‘lmagan yoshlar uchun (ular umumta’lim
muassasalarini tamomlaganlaridan keyin bir yil davomida) shogirdlik ish joylari
yoki maxsus kasb-xunar tayyorgarligini talab qilmaydigan ish joylari;
- o‘rta maxsus va kasb-xunar ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlar,
shuningdek, xarbiy xizmat qo‘shinlaridan bo‘shatilgan shaxslar uchun (ular o‘quv
yurtlarini tamomlaganlari yoki bo‘shatilganlaridan keyin bir yil davomida)
ulaming kasb-hunar tayyorgarligiga muvofiq keluvchi ish joylari;
- yolg‘iz ota, yolg‘iz onalar hamda ko‘p bolali ota-onalar
uchun ular farzandlarini
tarbiyalash va mehnat majburiyatlarini bajarishni birga qo‘shib olib borish
imkonini beruvchi o‘zgaruvchan jadvalli ish joylari;
- jazoni ijro etish muassasalaridan ozod qilingan yoki sud qarori bilan tibbiy
yo‘sindagi majburlov choralariga tortilgan shaxslar uchun maxsus malakani talab
qilmaydigan har qanday ish.
