117
Optimallashtirish prinsipi-jarayon texnologik talablarini o‘rganib, elektr
uskuna eng optimal rejimlarni ta’minlash sharti bo‘yicha tanlanadi. Bu holda
optimallashtirish mezonlari texnik yoki iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘lishi mumkin.
Elektr uskunalarni tanlashda quyidagi texnik ko‘rsatkichlar hisobga olinadi:
klimatik ishlanganligi va joylashtirish kategoriyasi, begona jismlar va suv
tomchilardan
himoyalanish
darajasi,
nominal
ko‘rsatkichlar
qo‘shimcha
ko‘rsatkichlar (ishga tushish ko‘rsatkichlari, yuklanish ko‘rsatkichlari, himoyalanish
ko‘rsatkichlari). Elektrotexnik uskunalar va jihozlar ma’lum
bir klimatik sharoitda
ishlatish uchun ishlab chiqariladi va u ishlanishiga qarab joylashtiriladi (3.1-jadval).
Buning uchun quyidagi belgilanishlar qabul qilingan: U-o‘rtacha iqlim sharoitida;
XL-sovuq iqlim sharoitida; TV-nam-tropik sharoitida; TS-quruq tropik sharoitida;
T-nam va quruq tropik sharoitida; O-umumiqlim sharoitida.
Qishloq va suv
xo‘jaligi sharoitlari uchun yana (S) va (X)-kimyoviy ta’sirlarga chidamli)
bajarishlarda ishlab chiqariladi. Joylashish kategoriyasi elektr uskunalarda
quyidagicha belgilanadi: X=1-5.
3.1-jadval
Elektr uskunalarning ekspluatatsiya sharoitlariga qarab bajarilishi
T.r.
Binodagi xonalar va
qurilmalarning turi
va vazifasi
Joylashish
kategoriya
si,
klimatik
turi
Ximoya qobig‘ining ishlanishiga
qarab
Elektr
mashinalar
Ishga
tushirish,
himoyalash
vositalari
Yoritish
vositalari
1
Xizmatchilar xonasi,
inkubatoriylar,
isitiluvchi omborlar
UXL4
IR44
IR23, IP40
IP20, IP21,
IP31
2
Yordamchi xonalar,
isitilmaydigan omborlar,
tuzatish ustaxonasi
U3
IP44
IP21
IP32
3
Chorvachilik va
mevasab-zavot
mahsulotlarini qayta
ishlash sexlari,
mevasabzavot omborlari
U2
IP44
IP20
IP32,
IP43,
IP53
118
4
Nam ozuqalar
tayyorlash sexi, sut
sog‘ish zali, texnikani
Yuvish va nasos
bo‘limlari, parnik,
issiqxona, yordamchi
isitilmaydigan xonalar
U5
IP44
IP23
IP53, IP54
5
Chorvachilik va
parrandachilik ferma
xonalari, mineral
o‘g‘itlar ombori,
urug‘larga kimyoviy
ishlov berish joyi
(agressiv muhit xonalar)
U5
IP44
IP44
IP54
6
Texnologik qurilmalar-
ni dezinfeksiya qilish
xonalari
U5
IP44
IP44
IP55, IP64
7
Don qayta ishlash
punktlari, chang xonalar
U3
IP54
IP54
IP51
IP61
8
Isitilmaydigan
omborxona, ochiq
joydagi naves ostidagi
(osma yopiq
maydoncha) elektr
uskunalar
U1, U2,
UXL3
IP44
IP54
IP23, IP53
X=1-ochiq atmosfera ta’sirida ishlaydi;
X=2-iqlim sharoitlari ko‘rsatkichlari ochiq atmosferadan farq qilmaydigan
binolarda (palatka, naves, kuzov, metal binolarda, to‘siqlar ostida ishlovchi);
X=3-ventilyasiyali yopiq binolarda su’niy mikroiklim hosil qilinmaydigan
sharoitda;
X=4-sun’iy mikroiqlim hosil qilingan sharoitda ishlashga mo‘ljallangan; X=5-
o‘ta zax, kimyoviy faol gazlarni bo‘lgan muhitda ishlashga mo‘ljallangan.
Elektrotexnik jihozlar, uskunalar standart talablariga ko‘ra
qishloq va suv
xo‘jaligida kamida (U)-klimatik ishlanishiga ega bo‘lishi zarur. Odatda harorat
+45
0
S dan -45
0
S gacha bo‘lgan muhit mos keladi.
Elektr uskunalar begona jismlar va suv tomchilaridan ximoyalanish darajasini
standartda shartli ravishda XIPX
1
X2ko‘rinishida belgilangan. Bu belgilar elektr
uskunalar pasportida yoki shchitida yozib qo‘yiladi. Bu erda X-joylashish iqlimini
kategoriyasini ko‘rsatadi X=1, 2, 3, 4, 5.
119
X
1
-elektr uskunaning ichki tokli qismiga
begona jismlar tegishidan
himoyalanish darajasini ko‘rsatadi.
x
1
=0, 1, 2, 3,…6.
X
2
-suv tomchilaridan himoyalanish darajasi
x
2
= 0,1,2,…8
X
1
-koeffitsient quyidagicha yoyiladi
X
1
=0. Elektr uskunaning tokli qismlariga elektr texnik xizmat xodimlarni tegib
ketishidan himoyalanmagan.
x
1
=1-elektr uskunaning tokli yoki harakatdagi qismlarining katta qismi
to‘silgan. Uning ichki qismiga yoki tokli qismlariga, diametri yoki o‘lchamlari 52,5
mm bo‘lgan qattiq jismlar o‘tish mumkin.
x
1
=2-elektr uskunalarning tokli qismiga yoki ichiga odam barmog‘i o‘tadi yoki
12,5 mm o‘lchamli qattiq jismlar tushishi mumkin.
x
1
=3-elektr uskunaning ichki
qismiga ish qurollari, simlar, o‘lchamli 2,5 mm
dan katta qattiq jismlar tushishidan himoyalangan.
x1=4-ulchamli 1mm dan katta qattiq jismlardan himoya qilingan x1=5-qattiq
jismlar, chang va boshqa unsurlardan himoya qilingan x1=6-elektr uskunaning tokli
kismlari to‘liq himoya qilingan germetik
ishlangan
X2 = koeffitsient quydagicha yoyiladi x2=0-elektr uskuna suv tomchilaridan
himoya qilinmagan x2=1-kondensatlangan suv tomchilari va vertikal tushayotgan
suvdan
himoyalangan x2=2-suv tomchilaridan himoya qilingan. 15
0
burchak ostida
tushayotgan suv
elektr uskunaning tokli qismiga tushmaydi.
x2=4-sachragan suvdan himoyalangan har qanday yo‘nalishda sachragan suv
elektr uskunaga zarar keltirmaydi. x2=5-suv to‘lqinidan himoya qilingan x2=6-
qirgoq bo‘yi suv to‘lqinlaridan himoyalangan x2=7-suvga
botishdan himoya
qilingan. Standartda ko‘rsatilgan vaqt
davomida (1,2 soat) suvda turishi mumkin.
x2=8-suv ostida uzoq chegaralanmagan vaqt ishlay oladi. Ma’yoriy
qiymatgacha bo‘lgan bosimda suv ostida ishlaganida uning ichki qismiga suv
o‘tmaydi. Qishloq va suv xo‘jaligidagi elektr uskunalar himoyalanish darajasi. IP23,
IP30, IP31, IP41, IP54, IP55 dan Yuqori bo‘lishi kerak (3.1-jadval).
3.3. Kuchlanish bo‘yicha elektr uskunalarni tanlash
Qishloq va suv xo‘jaligida uch fazali U 380/220V kuchlanishli o‘zgaruvchan
tok ishlatiladi. Demak elektr iste’molchilar kuchlanishi ham tarmoq kuchlanishiga
teng bo‘ladi. Kuchlanishni moslash uchun uchburchakdan Yulduzgacha qayta
ulanishi mumkin.
Quvvat va tok bo‘yicha tanlash. Bunda ish mashinasi uchun zarur quvvat
aniqlaniladi va undan kam bo‘lmagan quvvatli motor olinadi. Yana ish mashinasini
Yuklanish diagrammasi muhim rol o‘ynaydi. Agar quvvat kam o‘zgarib
tursa R
20%, o‘rtacha quvvatga qarab tanlanishi mumkin. Doimo o‘zgarib turuvchi yuklama
bo‘lsa, ta’sir etuvchi qiymati bo‘yicha ya’ni o‘rtacha kvadrat quvvat bo‘yicha
tanlanadi. Demak o‘rtacha, kvadrat haqiqiy quvvat aniqlanilib, undan kam
120
bo‘lmagan quvvatli motor olinadi R
n
R
ish
.
m
.. Bu motor moment bo‘yicha ortiqcha
Yuklanishga tekshirib ko‘riladi.
Elektr apparatlar, ishga tushirish –himoya vositalari asosiy kontaktlardagi tok
kattaligiga qarab,
I
n
I
ish
shartidan olinadi. Yana himoya vositalarining o‘rnatilgan toki
(ishga tushish toki) hisobga olindi:
I XBI
K
i
I
ish
bu erda: Ki-himoya vositasining ishga tushish tokini himoya tarmog‘ining ish tokiga
nisbati, 3.2-jadvaldan aniqlanadi.
Qizdirish uskunalari zarur quvvat bo‘yicha tanlanadi. Hisobiy quvvat issiqlik
balans tenglamasidan aniqlanadi.
№
Himoya apparat
turlari
Himoya vositalarining nominal tokining tarmoq ishi tokiga
nisbati
Cho‘g‘lanma
lampa
DRL
tipli
lampa
Lyuminisetli
Lampa
Elektr
motor
Elektr
motor
turlari
Elektr
qizdirish
vositalari
1 Eruvchi saqlagich
1,0
1,2
1,0
Kit
Kit
1,1…1,3
2
Issiqlik uzgichli
avtomatik ajratkich
1,0
1,4
1,0
1,2
1,2 1,1…1,2
3
Kombinatsiyali
uzgichli avtomatik
ajratkich
1,4
1,4
1,0
1,5
1,5kit 1,2…1,4
4
Issiqlik relesi
–
–
–
1,0…1,1
–
1,1…1,2
3.2-jadval.Himoya vositalarining o‘rnatilgan toklari
