113
6-mavzu: Elektr ta’minot sharoitlari.
Reja:
1.Qishloq va suv xo‘jaligi elektr ta’minot tizimlari.
2.Elektr energiyasining sifat ko‘rsatgichlari.
3.Elektr uskunalarning texnik
ekspluatatsiya sharoitlari
Qishloq va suv xo‘jaligi elektr ta’minot tizimlari sanoatdan farq qilib, ko‘proq
ochiq elektr uzatish tarmoqlariga ega. Qishloq istemolchilari tarqoq joylashgan va
turli xil masofalarga elektr uzatish tarmoq (EUT) lari tortilgan: Kuchlanishi U = 10
kV da-50 km gacha; U = 0,4 kV da-700 m gacha.
Qishloq elektr uzatish tarmog‘ida sutka davomida yuklanish notekis bo‘lib,
elektr energiya sifatini pasayshiga olib keladi. Bir fazali istemolchilarning ko‘pligi
fazalar nosimmetriyasiga olib keladi. Nochiziqli elementlarning qo‘llanilishi esa
(yarim o‘tkazgichlar texnikasi) tarmoqda yuqori garmonikali tok va kuchlanishlarni
Yuzaga keltiradi va elektr energiya sifatini pasaytiradi.
Standart bo‘yicha quyidagi elektr energiyasining sifat ko‘rsatkichlari
belgilangan. Chastotaning og‘ishi, chastotaning o‘zgarishi, kuchlanishning og‘ishi,
kuchlanishning o‘zgarishi. O‘zgaruvchan tok kuchlanishi o‘zgarishi ko‘rinishining
nosinusoidalligi.-yuqori garmonik kuchlanishlarning ta’sir etuvchi qiymatining
asosiy kuchlanishning ta’sir etuvchi qiymatiga nisbati. Bu nisbat 0,05
dan kam
bo‘lishi kerak. Kuchlanish neytralining siljishi, nolli ketma-ketlik kuchlanishning
asosiy faza kuchlanishi qiymatga nisbati quyidagicha bo‘ladi: Yuqorida ko‘rsatilgan
kattaliklardan asosiy sifat ko‘rsatkichi bo‘lib kuchlanishning og‘ishi
hisoblanadi,
chunki bu kattalik qishloq xo‘jaligi sharoitida ko‘pchilik holatlarda me’yoriy
qiymatlariga to‘g‘ri kelmaydi.
Kuchlanish o‘zgarishining elektr energiya sifat ko‘rsatkichlariga ta’siri uning
miqdoriga o‘zgarish tomoniga (+, –), davomiyligiga va elektr iste’molchi turiga
bog‘liq bo‘ladi. Ayniqsa elektr yoritish vositalari kuchlanishning o‘zgarishiga sezgir
bo‘ladi. Lampalarning yorug‘lik oqimi-F va xizmat muddati-D kuchlanishning
og‘ishi bilan quyidagicha bog‘langan.
Elektr qizdirish vositalari ham kuchlanish og‘ishiga sezgir bo‘ladi, ya’ni
ularning quvvati kuchlanish kvadratiga proporsional bo‘ldi. Xuddi lampalardagidek
elektr qizdirish vositalarida kuchlanishning oshishi
xizmat muddatini kamaytiradi,
kuchlanishning pasayishi esa ish unumini kamaytiradi.
Elektr motorlarning barcha ko‘rsatkichlari tarmoq kuchlanishiga bog‘liq
bo‘ladi. Ayniqsa asinxron motorning aylantirish momentiga kuchlanish o‘zgarishi
salbiy ta’sir kursatadi. Motor bu holda ko‘proq qiziydi va xizmat muddati kamayadi.
Masalan U 10% bo‘lganda aylantiruvchi moment 19 % ga pasayadi. Ayniqsa
kuchlanishning pasayishi motorni ishga tushirish rejimlarini qiyinlashtiradi, yoki
ishlab turgan motorni to‘xtab qolishiga olib keladi. Kuchlanishning
pasayishi etarli
darajada bo‘lsa, elektr motor ishga tusha olishiga tekshirib ko‘riladi. Kuchlanishning
o‘zgarishi elektr motor tokini va undagi quvvat yo‘qolishini o‘zgarishiga olib keladi.
Salt ishlash tokining aktiv tashkil etuvchisi (I
a
) kuchlanishga teskari reaktiv tashkil
114
etuvchisi(I
or
)esa to‘g‘ri proporsional o‘zgaradi, natijaviy tok esa ikkala holatda ham
ortadi, tokning eng kam qiymati nominal kuchlanishda bo‘ladi. Elektr motorlar
uchun odatda U 10% deb belgilangan. Past yoki yuqori kuchlanishda motor qizib
ishlaydi va uning izolyasiyasi tez eskiradi, xizmat muddati kamayadi. Elektr motor
izolyasiyasining xizmat muddati kuchlanish bilan quyidagicha bog‘langan.
β-yuklanish koeffitsienti.
Kuchlanish nosimmetriyasi elektr motorlarda teskari
U
2
, to‘g‘ri
U
1
va neytral
U
0
kuchlanishlarni yuzaga keltiradi. Fazalarda turlicha kuchlanishlar bo‘ladi va
ularning qizishiga olib keladi.
Bularning oldini olish uchun, odatda sifatsiz
kuchlanish bo‘lganda, elektr motorlar yuklanishini 5-10% ga kamaytiriladi.
Qishloq xo‘jaligi elektr uskunalari texnik ekspluatatsiyasining o‘ziga xos
tomonlari ularning foydalanish sharoitlarini og‘irligidan kelib chiqadi. Bu erda
texnik tadbirlar o‘z vaqtida, barcha omillarni hisobga olgan holda o‘tkazilishi kerak.
Lekin elektroxo‘jalik xizmat xodimlarining etarli malakaga ega bo‘lmaganligi,
ehtiyot
qismlar etishmasligi, zarur diagnostika, tekshirish-sinov asboblarni etarli
emasligi, transport va yo‘llarning nosozliklari bu tadbirlarni yuqori texnik saviyada
o‘tkazish imkoniyatini chegaralaydi.
