162
13-mavzu: Elektr kontaktlar diagnostikasi.
Reja:
1.
Tokning o‘tish joyi.
2.
Kontakt yuzalarning bir-biriga tegib turgan joyi.
3.
Ulovchi kontaktlar.
Har qanday elektr
uskuna ishlab turganda, u bir necha kontakt sistemalari
orqali tarmoqga ulanib turadi. Uning alohida elementlari ham kontakt tizimlariga
ega bo‘ladi. Masalan 0,4 kV li tarmoqda bitta uch fazali elektr iste’molchi
o‘rtacha 60 ta kontaktga ega bo‘ladi. Bu kontaktlarning birortasi yaroqsiz bo‘lsa
butun qurilma to‘xtab qoladi. Shuning uchun elektr uskunalarning Yuqori
ishonchliligini ta’minlash uchun elektr kontaktlar sistemasi doimo nazorat qilib
turiladi.
Bir kontakt o‘tkazgich yoki qurilmadan ikkinchisiga tokning o‘tish joyi elektr
kontakt deyiladi. Kontaktlar ulovchi yoki kommutatsiyaviy bo‘lishi mumkin.
Ulovchi kontaktlar bir tokli qismni
ikkinchisiga ulab turadi, kommutatsiyaviy
kontaktlar esa elektr tarmoqlarni ulash, ajratish yoki boshqacha ulash uchun
xizmat qiladi. Ulovchi kontaktlar konstruksiyasiga ko‘ra qismlarga ajraluvchi
(boltli, vintli) yoki ajralmaydigan (payvandli,
ezib ulangan, paykali) bo‘ladi.
Kontaktlar yana qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan; geometrik shakli bo‘yicha tabiiy,
sun’iy; vazifasiga ko‘ra asosiy, qo‘shimcha, uchqun so‘ndiruvchi va boshqa turda
bo‘ladi.
Kontaktlar holati asosiy va yordamchi ko‘rsatkichlar bo‘yicha aniqlanadi.
Asosiylariga o‘tish qarshiligi, kuchlanishning pasayishi, kontaktlar harorati;
yordamchilariga kontaktlanish yuzasi, kontaktlarni yopishish (qisilish) kuchi,
ochilishi va o‘tib turishi bo‘lishi mumkin. Kontakt yuzalarning
bir-biriga tegib
turgan joyining qarshiligi turli faktorlar ta’sirida ortib boradi (kontakt Yuzasining
kamayishi, notekisligi, gaz moy, oksid katlami paydo bo‘lishi, kontakt
yuzalarining ifloslanishi va hokazo). Kontakt yuzasining qarshiligi asosan uning
mikrorelefiga, qisilish kuchiga va materialiga bog‘liq bo‘ladi. 4.4-rasmda qisilish
kuchi bilan kontakt qarshiligi orasidagi bog‘liqlik ko‘rsatilgan. Grafikdan ko‘rinib
turibdiki, qisilish boshida o‘tish qarshiligi tez kamayadi,
chunki kontakt Yuza
ortib boradi, keyinchalik R
k
ma’lum bir qiymatda barqarorlashadi. Bu kritik
qisilish kuchi qayd qilinadi. Qisilish kuchi kamaytirilganda egri chiziq pastroqdan
o‘tadi, chunki kontakt yuzasi zichlanibroq qoladi. Bu natijalardan foydalanib
ekspluatatsiya davrida kontakt yuzalarining qisilish kuchi me’yorlari belgilanadi
Kontaktlarda kuchlanishning pasayishining ruhsat etilgan miqdorlari asosan
kontaktlar materialiga bog‘liq bo‘ladi. U 0,4kVgacha
tarmoqlar uchun quyidagi
miqdorlar belgilangan: kumush kontaktlar uchun–0,01-0,04 V, temir kontaktlar
uchun-0,02…0,05 V. Ekspluatatsiya davrida kontaktlar qarshiligi ortib boradi.
Kontaktda doimo joul isroflari (I
2
R t) bo‘lib turadi, shuning uchun kontaktlarda
o‘tish harorati boshqa qismlaridan Yuqoriroq bo‘ladi. Natijada kontakt yuzalarida
oksid qatlami (plyonka) paydo bo‘ladi va uning qalinligi ortib boradi, kontakt
qarshiligi ham ortib boradi. Bu esa o‘tish joyining qo‘shimcha
qizishiga olib
163
keladi. Elektr maydon va harorat, mexanik kuch ta’sirida kontakt yuzasidagi
plyonka emirilib turadi. Bu jarayon bir necha bor takrorlanganda kontakt Yuzasi
notekislanib, qarshiligi ortib, qiziydi va yaroqsiz holga keladi. Kontakt yuzalar
ishonchli ishlab turishi uchun kommutatsiya yuzalarining harorati me’yoriy
qiymatlaridan ortmasligi zarur. Masalan mis kontaktlar uchun + 85
o
S;
kumush
kontaktlar uchun + 240
o
S; apparatlarning ichki qismida joylashgan mis kontaktlar
uchun + 95
o
S; maxsus qoplamali kontaktlar 105-135
o
S (atrof-muhit harorati 45
o
S
bo‘lganda).
4.4-rasm. Bosilish kuchi oshganda (1) va kamayganda (2) kontakt joyining o‘tish
qarshiligining o‘zgarishi.
Kontaktlarning zichlanib turish uzasi ularning emirilish darajasi va sozlanish
sifatiga bog‘liq bo‘ladi. Qurilma soz bo‘lsa kontakt yuzalar 70% dan kam
bo‘lmagan zichlanish yuzasiga ega bo‘ladi. Kontaktlarning ochilib turishi-bu
ularning ajralgan holda kontaktlar orasidagi masofadir (4.5-rasm) Apparat turiga
va xiliga qarab bu masofa 3 mm dan 50 mm gacha bo‘ladi.
Kontaktlarning o‘tib turishi bu ularni qo‘zg‘aluvchi
kontaktning
164
ulangan holatidan keyingi tegib turib harakatlanish masofasidir. Past kuchlanishli
apparatlar uchun bu masofa 3…6 mm ni tashkil qiladi.
Qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas kontaktlar orasidagi botinish va o‘tib ketish
masofasini aniqlash: 1-qo‘zg‘almas kontakt, 2-qo‘zg‘aluvchan kontakt.
Kontaktlarning o‘tish qarshiligi doimiy va o‘zgaruvchan toklarda o‘lchanadi.
Bunda M-246, F-415 tipli mikroampermetrlar ishlatiladi. Yangi kontakt joyida
o‘tish qarshiligi jami qurilma ekvivalent qarshiligidan 1,2 barobargacha ortishi
ruhsat etiladi. Ekspluatatsiya davomida kontakt qarshiligi ortadi,
lekin dastlabki
qiymatidan 1,8 barobargacha ortishi ruhsat etiladi. O‘tish joyidagi kuchlanishni
aniqlash uchun kontaktlardan nominal tok o‘tkazib millivolmetr bilan potensiallar
farqi o‘lchanadi. yuklama sifatida turli xil stendlar ishlatiladi. Kontaktlardagi
kuchlanishning pasayishi jami qurilmadagi miqdoridan 1,1…1,2 qismini tashkil
qilishi mumkin. Lekin 1,7 dan katta bo‘lib qolsa apparat kontaktlari ta’mir qilinishi
zarur
