Savod o‘rgatishning asosiy davrida o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish.
Ma’lumki, savod o‘rgatish jarayonidagi o‘qish darslarining asosiy vazifasi
o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish
orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan
iborat. Shuningdek, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish,
bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini
o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda
bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birliklarini (tovush,
bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi
xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o‘quvchilarning o‘qishni muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi.
38
O‘qishga o‘rgatish uchun, avvalo, o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni
ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir necha xil
yo‘nalishda amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng kerakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. So‘z asos qilinib, analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan tovush
ajratib olinadi. Masalan: oy. O‘qituvchi oy rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning
nomini - so‘zni aytadi. O‘qituvchi o tovushini cho‘zib (o-o-o-y) aytadi va qaysi
tovushni cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar o tovushini
aytgach, uning xususiyalari haqida savol-javob o‘tkaziladi. O tovushli so‘zlar
o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng o harfi kesma harfdan yoki rasmli alifbodan
ko‘rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor
qaratiladi.
3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf aralashtirib
qo‘yiladi, bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu
harf ifodalaydigan tovushni aytadi. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini
aytadilar. Shu harfni kesma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli
alifbodan ko‘rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga
o‘rgatish ustida ishlanadi.
Bunda “Alifbe” sahifalaridagi so‘zlarni oldin bo‘g‘inga bo‘lish, so‘ng
o‘qishni mashq qilish yaxshi samara beradi. O‘qituvchining namunali o‘qishidan
so‘ng birgalikda ovoz chiqarib o‘qish, yakka-yakka o‘qish, shivirlab o‘qishdan
foydalaniladi. Ayniqsa, sekin o‘qiydigan o‘quvchilar bo‘lgan sinflarda xor bilan
o‘qitish o‘qishni tezlashtirishga yordam beradi. Sinf o‘quvchilarining o‘qish
ko‘nikmalaridan kelib chiqib, matndagi so‘zlarni xattaxtada bo‘g‘inlarga bo‘lib
yozish, o‘rganilgan harflarni hisobga olgan holda qo‘shimcha so‘z birikmalari,
gaplar tuzib yozish va o‘qitish usulidan ham foydalaniladi.
39
Ma’lumki, “Alifbe” sahifalarida bo‘g‘in tuzilishi murakkablashib boradi.
Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab ish
usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt tovushdan
tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni keltirib
chiqaradi. Bunda o-lov, Man-non tipidagi bo‘g‘inlarda o-lo:v, Ma:n-no:n
tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inlarda bo:d-ri:ng,
to‘:r:t tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga
o‘rgatishda bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi:
k
i
l
a
l
ar
Umuman olganda, har bir o‘qish darsida, albatta, bo‘g‘in tuzilishi
murakkab bo‘lgan so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul
o‘quvchilarda o‘qish malakasining takomillashuviga yordam beradi.
O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini
hosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo‘naltiradi. O‘quvchi
tushirib qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga
mos yoki mos emasligiga e’tibor beradi, o‘rtoqlariga nisbatan tez topib,
o‘qituvchining rahmatiga sazovor bo‘lishga intiladi.
“Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan.
O‘quvchilar shularga mos ohang tanlashni, to‘xtam (pauza) qilish o‘rinlarini
belgilab olishi zarur. Bunda ham o‘qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan
tinish belgini izohlashi) va ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi katta ahamiyat
kasb etadi. Ifodali o‘qilgan matngina tushunarli tuziladi.
Har bir predmetda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham ta’lim-tarbiya
birligiga e’tibor beriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matnning ongli
o‘zlashtirilishiga bog‘liq. Birinchidan, o‘quvchi matnda fikr nima haqida
40
borayotganini anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat
qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi.
Shuning uchun ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli
rasmlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar
berishga diqqatni qaratish lozim. Bunda quyidagicha savol va topshiriqlardan
foydalanish mumkin:
|
