qidirish va baholash
Tabiiy qurilish hom ashyolaridan xalq ho‘jaligida keng
foydalaniladi. Masalan, qum, gravi, chaqiq tosh, beton to‘ldirgichlari va
avtomobil yo‘llari hom ashyolari sifatida: harsang tosh, poydevor
quriishida marmartosh, granit, sienit, vulqon tuflari qoplama hom ashyo
sifatida: liyoss, gill, g‘ish tayyorlash to‘g‘onlar qurilishida
gidroizalyatsiya hom ashyosi sifatida ishlatiladi.
Qurilish ishlarini bajarishda ko‘p miqdordagi tabiiy qurilish hom
ashyolariga muhtojlik seziladi. Masalan 1 km uzunlikdagi, eni 7m ga teng
bo‘lgan yo‘lgacha 1600-1700m3 chaqiqtosh va 1100-1200m3 qum, 1km
uzunlikdagi chaqiq tosh yotqizilgan yo‘lni asfaltlash uchun 200m3
chaqiqtosh, 300m3 qum 100t mineral parashoklar va 80-90t bitum kerak
bo‘ladi.
Shuning uchun ham qurilish ishlarini olib borishda obektga yaqin
joylashgan tabiy qurilish xom ashyolaridan keng foydalanishimiz lozim.
Bunday xom ashyolar arzonga tushishi bilan birga ularni qazib olish va
qurilish obektiga yetgazish xam bir oz oson bo‘ladi, natijada ancha
mablag‘ tejaladi.
Qurilish hom ashyosi uchun yaroqli tog‘ jinslari tarqalgan
maydonlar foydali qazilmalar konlari deyiladi. Foydali qazilmalrni ochiq
usulda qazib olinadigan joyni karyerlar deyiladi.
Tabiiy qurilish hom ashyolari konlarini qidirib toppish uchun imorat
va inshootlar, avtomobillar va emir yo‘llari, to‘g‘onlar quriladigan joylar
atrofida qidiruv ishlari bajariladi.
Qidiruv ishlari shu inshootlar qurilishini asoslash uchun
bajariladigan injenyerlik-geologik ishlar bilan bir vaqtda olib boriladi.
Agar foydali qazilma yoki karyerlar mavjudligi oldindan malum bo‘lsa, u
xolda shu joylarda mahsus tekshiruv ishlari olib boriladi.
159
Qidiruv ishlari yordamida foydali qazilmalarning sifati, miqdori,
sovuqqa chidamliligi, zichligi, g‘ovakligi va joylashish holatlariga
aniqlanadi. Masalan qumning granulometrik tarkibi, bir sifatliligi zararli
aralashmalarning (gil zarralari, gips, slyuda) bor yo‘qligi, graviyning
petrografik tarkibi sovuqqa chidamliligi va boshqa tasniflari aniqlaniladi.
Tabiiy qurilish hom ashyolari tarqalgan maydonlarda qidiruv ishlari
ikki bosqichda bo‘ladi. 1-bosqich ishlari dastlabki va 2- mufassal qidiruv
ishlari deyiladi. Bularning birinchisi injenyerlik geologik qidirishlar bilan
bir vaqtda ikkinchisi esa ish chizmalari bosqichida amalgam oshiriladi.
Qidiruv ishlari 3 bosqichda olib boriladi: dastlabki ishlar, dala
ishlari va kameral ishlar ya’ni hisobot yozish.
Dastlabki ishlar. Tekshirish ishlarini boshlashdan avval shu
maydonlarda oldin bajarilgan ishlar usuli, hajmi va olingan natijalar
hamda arxiv matyeriallari bilan tanishib chiqiladi.
Ayniqsa shu rayon uchun tuzilgan geologik xaritalar kesmalar
burg‘u qudug‘I va shiruflarning tavsifi shuningdek mavjud qurilish xom
ashyolari konlarning tasnifi bilan tanishish va o‘rganish lozim.
Yig‘ilgan malumotlarga asoslanib dala ishlarining turi hajmi
belgilanadi.
Dala ishlariga geologik s’emka, burg‘u quduq qazish
tog‘ qazilma ishlari, dala tajriba ishlari, rejim ishlari va labaratoriya
ishlari kiradi. Bu ishlarning hajmi qidiruv ishlarining masshtabiga,
bosqichiga, maydon geologik sharoitining murakkabligiga bog‘liqdir.
Dala ishlarining obyekti qurilishi mo‘ljallanayotgan joylarda
mavjud bo‘lgan tabiiy qurilish hom ashyolari to‘g‘risidagi ma’lumotlarga
asoslanib olinadi.
Tog‘li yoki qurilish xom ashyolariga boy bo‘lgan joylarda tekshiruv
ishlari kichikroq maydonlarda bajarilishi mumkin va aksincha qurilish
xom ashtolari kam bo‘lsa kattaroq maydonlarda tekshiruv ishlari olib
boriladi.
Foydali qazilmaning tarqalish maydonini nomini sifatina va
zahirasinini aniqlashda joylarda mavjud bo‘lgan karyerlardan, oldin
qazilgan shruflar, tabiiy ochilmalar va chuqurliklardan keng
foydalaniladi.
Kamerali ishlar bosqichida arhiv matyeriallaridan olingan
ma’lumotlar,
hamda
dala
ishlarining
natijalari
jamlanib
160
sistemalashtiriladi, tahlil qilininb kerakli harita va kesmalar tuziladi va
hisobot yoziladi.
1.2 Dastlabki qidiruv ishlari ishlari quyidagi masalalarni hal qilish
maqsadida bajariladi.
1. Foydali qazilma tarqalgan joylarning chegarasini va foydalanish
uchun yaroqli
bo‘lgan uchastkalarni aniqlash.
2. Foydali qazilma tarqalgan maydon yuzusini va zahirasini hisoblash
3. Foydali qazilma hom ashyosining sifatini aniqlash
4. Foydali qazilmaning joylashish sharoitlarini (yotish chuqurligini,
qazilma ustidan olib tashlanadigan foydasiz jinslar qalinligi, foydali
qatlamlar yo‘nalishini, yotishini, qatlamlarning yotish burchagini,
qalinligini yer osti suvlarining chuqurligi va boshqalar) belgilash
5. Foydali qazilma hom ashyolarini qazib olish va manzilga yetkazish
usullarini aniqlash
Foydali qazilma joylashgan maydon chegarasining to‘g‘ri aniqlash
ularning zahirasini hisoblashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Buning uchin
burg‘u quduqlari,shurflar qaziladi va oldin qazilgan quduqlarning
ma’lumotlari hamda mavjud konlarda ochilmalr o‘rganilib Foydali
qazilmalar qatlami va uni qoplab turgan qatlamlarning qalinligi
aniqlanadi. Qidiruv ishlarida qaziladigan burg‘u quduqlar va shuruflar
qaziladi va oldin qazilgan quduqlarning ma’lumotlari hamda mavjud
konlarda ochilmalar o‘rganilib foydali qazilma qatlami va uni qoplab
turgan qatlamlarning qalinligi aniqlanadi. Qidiruv ishlari qaziladigan
burg‘u quduqlar va shuruflar chuqurligi qazilma qalinligiga qarab
aniqlanadi. Ularning soni qazib olinadigan xom ashyo xajmiga va joy
geologik tuzilishining murakkabligiga qarab belgilanadi. Shuningdek
maydonning geologik gemorfologik va gidrogeologik sharoitlari oldin qay
darajada o‘rganilganligi etiborga olinadi. Agar bu sharoitlar oldin ancha
mukammal o‘rganilgan bo‘lsa dala ishlarining hajmi kamayadi.
Dastlabki qidiruv chog‘ida qazilma zahirasi aniqlanadigan maydon
chegarasi,
Oz sonli shrufli va quduqlar yordamida hisoblanadi, lekin u aniq
ma’lumotlar byermaydi.
161
Shuning uchun zahiralarning aniq chegarasi va miqdori mufassal
qidiruv ishlari jarayonida aniqlaniladi.
Dastlabki qidiruv ishlari natijasida quyidagi ma’lumotlar va natijalar
rasmiylashtiriladi:
1. Aniqlangan foydali qazilma koni ko‘rsatilgan yirik masshtabi
xaritasi ko‘rsatiladi.
2. yo‘l trassasi yoki qurilish obyektining haritasi sxemasi byeriladi.
3. Foydali qazilma konining pasporti yozilib unda quyidagilar o‘z
aksini topadidi:
zahira hisoblanadigan maydonning joylashish plani va chegarasi
ko‘rsatiladi, ayrim shruf va burg‘u quduqlaridan olingan asosiy
ma’lumotlar jadvali tuziladi, haraktyerli yo‘nalish bo‘yicha geologic
kesmalar va kalonkalar tuziladi, ayrim geometrik shakllar va belgilangan
chegaralari bo‘yicha hisoblangan zahira miqdori jadvali byeriladi.
Kariyerdan foydalanish va hom ashyo tashish sharoitlarini belgilovchi
omillar jadvali ko‘rsatiladi, namunalar sifatini belgilovchi labaratoriya
analizlari natijasi jadvali keltiriladi. Ko‘rilayotgan inshootlarni yoki
avtomobil yo‘llarini tabiiy qurilish hom ashyo bilan ta’minlash
imkoniyatlarini ifodalovchi hisobot yozildi
Mufassal qidiruv ishlari qurilayotgan inshootlar ko‘lami katta bo‘lsa
va kerak bo‘ladigan foydali qazilmalar hajmi 50000m
3
dan oshsa u
vaqtda mufassal qidiruv ishlari bajariladi.
Mufassal qidiruv ishlari natijasida Foydali qazilma zahirasi
hisoblarda aniqlashtioriladi. Qo‘sjimcha geologic va gidrogeologik
ma’lumotlar to‘planadi hamda matyeriallar sifati chuqurroq o‘rganiladi.
Buning uchun shruf va quduqlar soni ko‘paytiriladi, ular orasidagi
Massofa kamaytiriladi(20-30m) chuqurligi oshiriladi.
Quduq va shruflar sonining oshishi foydali qazilma maydon
chegarasini aniqroq o‘tkazish foydasiz va foydali qatlamlar qalinligini
to‘griroq anialash va hom ashyo zahirasini juda ham aniq hisoblash
imkoniyatini yaratadi. Mufassal qidiruv ishlari natijasida foydali
qazilmalar konlarining zaxirasi aniq hisoblanadi. Qurilish xom ashyoli
konlari zaxirasi qidiruv ishlarining darajasiga, sifatining o‘rganilganligi
va qazib chiqarish sharoitlariga qarab A, V, S1 va S2 toifaga bo‘linadi.
A-toifali zaxiralarga to‘liq qidiruv qilingan va o‘rganilgan, tuzilishi,
162
shakli, sifati, yotish va qazib olish sharoiti aniqlangan qurilish xom ashyo
konlari kiradi, bu konlarning chegarasi to‘liq aniqlanib, zaxirasini
xisoblashdagi xatolik 10-15% dan oshmasligi kerak.
V-toifali zaxiralarga mukammal qidiruv qilingan va o‘rganilgan
tuzilishi, shakli, sifati va yotish sharoitlarining asosiy xususiyati
aniqlangan qurilish xom ashyo konlari kiradi. Ularning joylashishi
taxminan aniqlangan bo‘lib, zaxirasidagi xatolik 20-40%gacha bo‘lishi
mumkin.
S1-toifali zaxiraga qidiruv qilingan va o‘rganilgan yotish sharoiti
shakli, tuzilishi, sifati, qazib olish sharoiti taxminan aniqlangan foydali
qazilma konlari kiradi. Xatoligi 40-50%ni tashkil qiladi.
S2- toli zaxiraga yotish sharoiti shakli va foydali qazilmaning
tarqalish maydoni adabiyot va qisman geologik m’lumotlar asosida
taxminan aniqlangan foydali qazilma konlari kiradi.
Konning joylanish chegarasi geologic xaritalar va kesmalar
yordamida aniqlanadi.
Mufassal qidiruv ishlarini bajarishda qurilish xom ashyo sifati
yanada chuqurroq o‘rganiladi. Qo‘shimcha olingan namunalarning
labaratoriyada sinchiklab tekshirib xom ashyo sifati to‘liq aniqlanadi.
Hamma dala ishlari tugallangandan so‘ng xuddi dastlabki qidiruv ishlari
natijasida tuzilganidek qilib xujjatlar tayyorlanadi. Xujjatlarda keltirilgan
ma’lumotlar avvalgi qidiruv ishlari natijalariga nisbatan aniqligi va
mukammalligi bilan ajralib turadi. Shuningdek, xar bir foydali qazilma
konlari bo‘yicha tushuntirish mavzusi yoziladi. Bu ma’lumotlar tabiiy
qurilish xom ashyo konlaridan foydalanish loyihasini tuzishda muhim
xujjat hisoblanadi.
Nazorat savollari:
1. Muhandislik – geologik tadqiqotlar qanday maqsadlarni ko‘zda
tutadi va ular tarkibiga qaysi ishlar kiritiladi?
2.Muhandislik – geologik suratga olish ishlari o‘tkazilganda qanday
ma’lumotlar olinadi?
3. Qidiruv ishlari nimalardan tashkil topgan?
4. Qidiruv ishlari hajmi nimalarga bog‘liq bo‘ladi va qanday
maqsadlarni ko‘zda tutadi?
163
5. Mexanik burg‘ilash ishlari qanday olib boriladi va bunda qaysi
burg‘ilash uskunalari ishlatiladi?
6.Burg‘ilash asosida namunalar qanday yo‘llar bilan olinadi va
shurf kovlash, quduqlarni burg‘ulashda qanday hujjatlar tuziladi?
7. Qazilgan burg‘ quduqlari ma’lumotlari asosida geologik
qirqimlarni tuzish tamoyili nimalardan iborat?
8.Geologik xaritalar tuzish tamoyili nimalardan iborat bo‘ladi?
9.Geologik xaritalar qanday turlarga bo‘linadi?
10. Muhandislik - geologik tadqiqotlar usullarini ko‘rib chiqing.
Ularning hajmi va tarkibiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi?
11. Inshootlarni loyihalashning turli bosqichlarida, muhandislik-
geologik tadqiqotlar hajmi qanday bo‘ladi?
12. Qurilish ishlarini olib borishda muhandislik-geologik qidiruv
ishlari tarkibini aytib byering?
|
