12
III - Oshib boradigan haroratlar xududi (1.2 rasm)
I - xududdagi haroratlar o‘zgarishi hududlardagi klimatik
sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. O‘rta
kenglik
mintaqalarda joylashgan hududlar uchun a-
egri chiziq (yoz payti), b-egri chiziqdan (qish)
iborat. I-xudud umumiy qalinligi-12-15 m ga
teng, qish mavsumida harorat 00
dan tushib
ketganda I-A-chegara hosil bo‘ladi. I-A-
chegaraning
qalinligi
yoki
boshqacha
aytganda muzlash chuqurligi mavsumga,
iqlimga, tog‘ jinsining turiga bog‘liq bo‘lib,
bir necha sm dan 2 m va undan ko‘proq
bo‘lishi mumkin. Iliq mo‘’tadil iqlimli
mintaqalarda, I chegara faqat a-egri chizig‘i
bilan
haraktyerlanadi.
Yerning
qa’riga
chuqurlashganlik sari haroratning mavsumiy va kunlik o‘zgarishlari
ta’siri sustlashadi va 15-40 m chuqurlikda
doimiy haroratli chegara
joylashib, ushbu hududdagi o‘rtacha yillik haroratga teng bo‘ladi.
SHimoliy yarim sharda u 15,5
0
S, janubiy yarim sharda esa
13,6
0
S ga teng bo‘ladi. III chegara oralig‘ida chuqurlashgan sari harorat
ortib boraveradi. Har 100 m ga chuqurlashgan
sari haroratning ortib
borish qiymati-geotyermik gradient deb atalib, 1
0
S
ga harorat oshib
boradigan chuqurlik o‘zgarish qiymati geotyermik bosqich deb ataladi.
Bu bosqichning o‘rtacha qiymati 33 m ga teng. Vulqonli faoliyat ko‘p
bo‘ladigan joylarda yer osti yerib, qizigan
magmalar harorati tufayli
geotyermik bosqich 5-7 m ga tushadi. Masalan, yer yuzasining turli
mintaqalarida geotyermik bosqichning o‘rtacha qiymati quyidagiga teng:
Bokuda-26 m, Donbassda-28-33 m, Xar’kovda-37,7 m, Moskvada-38,4
m, Toshkent tumanida-35,5–37 m, Qizilqumda-29-33 m.
Haroratning
chuqurlik o‘zgarishi bilan oshib borish konusi 3-5 km gacha ta’sir etadi.
Yer qobig‘ining eng chuqur joylari va mantiyaning yuqori qismlaridagi
haroratni lava haroratiga qarab aniqlash mumkin-u taxminan 1500
0
S
atrofida bo‘ladi. Oxirgi ma’lumotlarga ko‘ra
yer yadrosining harorati
2000-2500
0
S, bosimi 3,5 mln. atm. ga teng.
13
Nazorat savollari:
1. Geologiyaning bo‘limlari to‘g‘risida ma’lumot byering?
2. Umumiy geologiya fani nimalarni o‘rgatadi?
3. Muhandislik geologiyasi fanining vazifasi nimalardan iborat?
4. Yer sayyorasining paydo bo‘lishi to‘g‘risida qanday gipotezalar
bor?
5. Yer sharining shakli va tarkibini izoxlang?
6. Yer sharining kimyoviy tarkibi nimalardan iborat?
7. Yer sayyorasi qanday qobiqlardan tuzilgan?
8. Yerning issiqlik rejimi nima? U qaysi manbaa bilan aniqlanadi?
9. Yerning chuqurligi va ichki qismlari bo‘yicha
xarorat rejimi
qanday o‘zgarib boradi? Yerning issiqlik rejimini o‘rganishning
amaliy axamiyatini tushuntirib byering.
10. Geotyermik gradient va geotyermik bosqich nima?
