-§. Yer sharining tuzilishi, tarkibi

9 
Yer sharini tashqi tomondan o‘rab turgan bi rinchi qatlam-atmosfera 
yoki havo qatlami bo‘lib, qalinligi 500 dan 2000 km gacha bo‘lishi 
mumkin. 
Atmosfera uch qatlam troposfera, stratosfera va ionosferadan 
tuzilgan. Troposfera at mosferaning yerga yaqin qismi bo‘lib, qalinligi 6 
km (qutbda) va 15-18 km (ekvatorda) ga teng. Yer yuzasidagi eng yuqori 
harorat Liviyada bo‘lib, (soyada 58
0
S), O‘zbekistonda, Tyermizda 
(soyada 50
0
S), eng past kuzatilgan sovuq esa Antarktida (-87
0
S) va 
Yoqutistonda (-71
0
S) kuzatiladi. 
Quyi qatlamlarda «Harorat invyersiyasi» bo‘ladigan (harorat ortib 
boradigan) joylarni hisobga olmaganda, harorat pasayib boradi va 
minimumga yetadi, undan yuqorida esa harorat yana bir oz ko‘tariladi va 
o‘rganilgan balandlikka qadar deyarli o‘zgarmaydi. 
1.1-jadval.Yer sirtidan ko‘tarilgan sari bosim o‘zgarashi: 
Balandlik, 
km 
0 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
Bosim, atm 
762,0 
614,9 
596,5 526,1 
462,7 
406,5 
200,5 
Troposferadan keyin stratosfera qatlami keladi. Stratosfera yuqori 
qatlam bo‘lib, qalinligi 80-90 km ga teng. Uning pastroq 30-33 km 
qismida esa, ozon qatlami uchraydi va unda harorat 50
0
S ga yetadi, 
ammo 80-90 km balandlikda harorat yana pasayib 60-90
0
S ga tushib 
qoladi. 
Bosim juda kichik va haroratning haddan tashqari pastligi tufayli 
atmosferaning 
yuqori 
qatlamlarini 
o‘rganish 
juda 
ham 
murakkablashadi(1.1-jadval). Keyingi qatlam-ionosfera-atmosferaning 
eng yuqori qatlami bo‘lib, bu sferada zichlik kichik bo‘lib, gazlar 
ionlashgan, 220 km yuqorida harorat minus bir necha 100
0
S ga yetadi. 
Katta meteoritlar atmosferaning zichroq qismlarida 100-160 km 
balandlikda yonib, yop-yorug‘ bo‘lib ko‘rinadi, 80-83 km balandlikda 
pat-pat bulutlar ko‘rinadi, ular suvning to‘yingan bug‘i bo‘lsa kerak. 80-
100 km da yorug‘ shafaq qutblari ko‘rinadi, 3000 km dan so‘ng 
planetalar aro fazoga o‘tib ketadi. 
Butun atmosferani kimyoviy tarkibi jihatidan 4 ta qatlamga bo‘lish 
mumkin. Yer yuzasiga yaqin turgan quyi qatlam azot- kislorod qatlami 

10 
deyiladi. Le-Dyuk hisobiga ko‘ra, bu qatlamda quyidagi miqdorda gazlar 
hosil bo‘ladi (massa jihatidan): -azot (N)-75,5%, kislorod (O)-23,3%, 
inyert va boshqa gazlar-1,3%. Yuqorida 70 km dan yuqorirokda kislorod 
bo‘lmaydi, bu qatlam sof azot qatlamidir. Uning qalinligi 110 km gacha 
boradi, o‘sha joydan boshlab geliy qatlami boshlanadi va u 220 km gacha 
boradi, undan yuqoriroqda esa vodorod qatlami boshlanadi. 
Ikkinchi qatlam-suv qobig‘i-gidrosfera bo‘lib, u suv havzalaridir. 
Gidrosferaning umumiy hajmi 1370,3 mln. km
3
. Asosiy suv hajmi 98%, 
okean va dengiz suvlariga to‘g‘ri keladi. Yer yuzasining 70,8% suv, 20,2 
% ni quruqlik tashkil etadi. Xozirgi vaqtda Atlantika okeaniing o‘rtacha 
chuqurligi 3,32 km ga teng, Hind okeanining o‘rtacha chuqurligi-3,89 
km va Tinch okeanining o‘rtacha chuqurligi-4,03 km deb qabul qilingan. 
Ammo Tinch okeanining eng chuqur joyi-11 km dan ortiqdir. 
Gidrosferaning asosiy kimyoviy tarkibi quyidagichadir: Kislorod 
(O)-85% , vodorod (N)-10,7%, xlor (Cl)-0-2,0%, natriy (Na)-1,0%. 
Yerning qattiq qismi litosfera deb atalib, ba’zan uni yer po‘stlog‘i 
deb atashadi. Litosfera yerning qattiq qobig‘i bo‘lib, planetamizning sial 
va sima xududlarini o‘z ichiga oladi. Litosfera yuzasidagi notekisliklar 
uning rel’efini tashkil qiladi, okean cho‘kmalari va matyeriklar massalari 
litosfera rel’efining asosiy elementlaridir. SHokal’skiy hisoblariga ko‘ra, 
quruqlikning dengiz sathidan balandligi 900 m tashkil qiladi. 
Litosferaaning kimyoviy tarkibini o‘rganish sohasidagi barcha ishlar 
A.P.Vinogradovning 1950 yilda qilgan hisobiga ko‘ra 16 km chuqurlik 
uchungina olib borilmoqda. Bunda litosferadagi minerallar tarkibida 
kislorod-46,8%, natriy-2,6%, kremniy- 27,3%, kaliy-2,6%, alyuminiy-
8,7%, magniy-2,1%, temir-5,1%, kal’tsiy-3,6% ekanligi aniqlandi. 
Matyeriklarning sathida pastliklar va balandliklar, yassi tog‘lar, tog‘ 
tizmalari, tog‘lar, tepaliklar bor. Litosferada 3 xil qatlam joylashgan. Eng 
ustki qatlam cho‘kindi jinslar, o‘rtada granit va eng ostida bazal’t qatlami 
joylashgandir.
CHo‘kindi jinslar qatlami-magmatik yo‘l bilan hosil bo‘lgan tog‘ 
jinslarining yemirilishi va qayta yotqizilishi mahsulotidir. Uning qalinligi-
quruqlikda 0 dan 10-15 km gacha, okeanda esa o‘rtacha 0,3-0,5 km, 
ba’zan 1 km gacha boradi. Jinslarning o‘rtacha zichligi 1,8-2,5 gsm
3
ga 
teng. 

11 
Granit qatlami-quruqlikda uning qalinligi 30-40 km ga yetadi. 
Okeanlarda esa bu qatlam bo‘lmasligi ham mumkin yoki bo‘lsada, 
qirg‘oq oldi yerlarda 0,4-0,5 km ba’zan 1-2 km ga yetadi. Bu qatlam 
jinslari qumtuproq va alyuminiyga to‘yingan bo‘lib, granit, granodiorit, 
gneys va boshqa magmatik va metamorfik tog‘ jinslari ko‘rinishida 
uchraydi. Jinslarning o‘rtacha zichliklari 2,7 gsm
3
ga teng.
Bazal’t qatlami. Bazal’t qatlamining quruqlikdagi qalinligi 30-35 
km, okeanda esa 5-6 km ga teng. Uning zichligi 2,7-2,9 gsm
3
gacha ortib 
boradi. Tarkibida qumtuproq kamroq bo‘ladi. Bazal’t, gabbro kabi tog‘ 
jinslari ushbu turkumlardandir. 
Yer qobig‘i, litosferaning o‘rtacha zichligi 2,7 gsm
3
ga teng. Uni 
tashkil etuvchi elementlardan asosiylari: kislorod, kremniy, alyuminiy, 
temir, kaliy, natriy, kal’tsiy, va magniydir. Yer ichiga kirib borgan sari 
kislorod, kremniy, alyuminiy ishqorli metallar kamayib boradi, temir, 
magniy va og‘ir metallar: jumladan, nikel’ miqdori oshib boradi. 
Mantiya qismining jinslari tarkibida temir, magniy, xrom, kobal’tlar 
bo‘ladi. Mantiya moddalarining tarkibi o‘ta asosliligi bilan ajralib turadi: 
dunit, pyeridodit, zichliklari 3-3,3 gsm
3
dan (yuqori mantiya) 5,9 gsm
3
gacha (quyi mantiya). 
Mantiya qismida yuqori bosim va harorat bo‘lib, uni holati qattiq 
moddaga yaqindir. 
Yadro (o‘zak)-3500 km radiusda joylashgan. U ichki va tashqi 
sferalarga bo‘linib, zichligi 9-11 gsm
3
ga yaqin. Hozirda uning tarkibi 
to‘g‘risida aniq fikr aytilmagan. Ba’zi bir taxminlarga ko‘ra, yadro zich 
joylashgan temir, nikel va boshqa og‘ir metallardan tashkil topgandir. 
Uning harorati 2000-2500
0
S, bosimi esa 3,5 mln atmosfera bosimiga 
yaqin deb taxmin qilinmoqda. 

Download 6,24 Mb.