|
O‘zbek yozuvlarining rivojlanish bosqichlari
|
| bet | 9/44 | | Sana | 08.02.2024 | | Hajmi | 2,3 Mb. | | #153431 |
Bog'liq Dilfuzaxon oya
1.Arab yozuvi.
2.Qadimiy turkiy yozuvi.
3.Kirill yozuvi.
4.Lotin yozuvi.
Bu yozuvlarning ahamiyati juda kattadir. Turk xalqlarining tarixi uchun ham, turk tillari tarixi uchun ham bu yodgorliklar g’oyat qimmatlidir. Shu bilan birga bu yozuvlarning etnografik ahamiyati ham bor. Qadim zamonlarda turk xoqonlarining qabriga o‘lgan kishining tarjimai holi, qilgan ishlari, olib borgan urushlarini aks ettiruvchi bitik toshlar qo‘yar ekanlar. Shuningdek, bu yozuvlar qadimgi turk davlatining qurilishi, ijtimoiy tuzumi haqida ham ancha yaxshi tasavvur beradi.
Qadimgi turk yozuvi yodgorliklari dastlab O‘rxun va Enasoy (Shimoliy Mo‘g’uliston) daryolari bo‘ylarida topilganligi uchun ularni O‘rxun-Enasoy yozuvlari deb atadilar. Keyinchalik bu yozuvlar G’arbiy Yevropa run yozuvlariga o‘xshash bo‘lganligi uchun ularni runik yozuvlar nomi bilan ham yurgizdilar. XIX asr oxirlarida, runik yozuvlardan tashqari, Sharqiy Turkistonda uyg’ur yozuvi yodgorliklari ham topilgan, keyinroq uyg’ur yozuvi yodgorliklari ham Markaziy Osiyo territoriyasida topildi. X-XV asrlarda yaratilgan bu yodgorliklarning ko‘pchiligi eski o‘zbek tilida yozilgan. Ma’lum tarixiy sabablarga ko‘ra, arab alifbosi Markaziy Osiyo xalqlarining yozuvlarini asta-sekin siqib chiqardi. Lekin bir qancha asrlar davomida arab yozuvi bilan birga Markaziy Osiyo xalqlarining (turk xalqlari va tojiklarning) yozuvlari ham ishlatilganligi ma’lum. Bizning davrimizgacha yetib kelgan “Qutadg’u bilik” (XI asr), “Hibbatul-haqoyiq” (XII asr) asarlarigina emas, balki XIV-XV asrlarda yaratilgan ayrim yodgorliklarning ham uyg’ur yozuvida bitilganligi, hatto “Oltun yorug’” yodgorligining XVII asr oxirlarida yozilganligi uyg’ur alifbosining juda uzoq davrlargacha saqlanib kelganidan darak beradi. Qadimgi uyg’ur yozuvida bitilgan yodgorliklarning eng qadimgisi Yusuf Xos Hojibning “Qutadg’u bilik” asaridir (“Vena nusxasi”).Ahmad Yugnakiyning “Hibbatul-haqoyiq” asari, Xorazmiyning “Muhabbatnoma”si, “Me’rojnoma” (XIV asr), Lutfiy va boshqa shoirlarning ayrim she’rlari, To‘xtamishxon va Temur Qutlug’ning yorliqlari mana shu uyg’ur alifbosida bitilgan. Qanday bo‘lmasin, arab yozuvi mahalliy xalqlarning tiliga mos kelish kelmasligidan qat’i nazar, islom dini kirgan joylarda keng tarqalgan.
Arab yozuvida bitilgan eng qadimgi turk tillari yodgorligi (“Qutadg’u bilik”ning uch nusxasidan ikkitasi, Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otit turk” asari) XI asrga taalluqlidir. O‘zbek xalqi bunyodga kelgandan beri yaratilgan yodgorliklarning deyarli hammasi mana shu arab alifbosidadir. O‘zbek xalqi tarixida yaratilgan juda ko‘p yodgorliklarni har tomonlama o‘rganish, umuman, xalqimiz madaniyatini, adabiyotini, tarixini o‘rganish uchun arab yozuvini bilishimiz zarur bo‘ladi.
Arab alifbosiga asoslangan yozuv xalqimizning ming yillik tarixi davomida qo‘llanib keldi va 1930 -yili lotin alifbosi bilan almashtirildi. 1940-yilda esa rus alifbosiga o‘tildi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kiritgandan so‘ng o‘zbek tilining tovushlar tizimi, ohangdorligi va jilosini to‘la ifodalay oladigan yozuvga - alifboga o‘tish zaruriyati tug‘ildi. 1993-yil 2-sentabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g’risida” Qonun qabul qildi. Bu alifbo 31 harf va 1 tutuq belgisidan iborat etib belgilandi. Yangi alifbodagi ba’zi harflar jahon aloqa-aralashuv (kommunikatsiya) tizimiga kirishimizda ma’lum qiyinchiliklar tug’dirish mumkinligi hisobga olinib lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etdi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 1995-yil 6-mayda “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi Qonunga o‘zgartirishlar kiritish haqida qaror qabul qildi. Qarorga binoan, lotin yozuviga asoslangan yangi o‘zbek alifbosi 26 harf va 3 harflar birikmasidan iborat etib belgilandi.Yangi alifbo asosida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995-yil 24-avgustdagi 339-sonli qaroriga ilova tarzida O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” tasdiqlandi. Bu imlo qoidalari 1956-yil 4-apreldagi “O‘zbek orfografiyasining asosiy qoidalari”dan tubdan farq qiladi. Jumladan, tovush – harf munosabatiga bag’ishlangan qism qayta yozilgan, morfologik tamoyilga asoslanish nisbatan ortgan: -gin, -gina qo‘shimchalari uch xil yozilishi qoidalashtirilgan; juft so‘z qismlari orasida -u (-yu) bog’lovchisi kelsa, undan oldin chiziqcha qo‘yiladigan bo‘lgan; tartib son arab raqamlari bilan yozilsa, -nchi qo‘shimchasi o‘rniga chiziqcha (-) qo‘yilishi yil va oylarni ko‘rsatuvchi arab raqamlariga ham tatbiq etilgan va boshqalar. Ikkinchi qismi turdosh ot bo‘lgan geografik nomlar (Qoratog’), sifat va atoqli otlardan tuzilgan geografik nomlar (Shimoliy Kavkaz) yozilishi kabi ayrim qoidalar ancha ixchamlashgan.
Grafika (yunoncha graphike - «chizuv», «yozma») harflar va chiziqlar vositasida aks ettirilgan shartli belgilarning muayyan tizimidir. 5. Grafika harflar nutq tovushlarini ifodalovchi shartli belgilar bo‘lib, hozirgi o‘zbek yozuvi fonografik yozuv (ya’ni har bir tovush uchun alohida harf olingan) hisoblanadi.
Yozuv jamiyat taraqqiyoti tarixining muayyan davrida ijtimoiy talab asosida paydo bo‘ldi. U piktografik, ideografik kabi turlari rivoji jarayonida mukammallashib, hozirgi, fonografik shakli vujudga kelguniga qadar uzoq davrni boshidan kechirdi.Yozuv tildan keyin jamiyat tomonidan qo‘lga kiritilgan eng katta madaniy yutuqlardan biridir. Yozuv bilan til o‘zaro aloqadordir. Yozuv tilning eng zaruriy ifodasi, o‘zaro fikrlashish va bilim egallashning qudratli vositasi hisoblanadi. Yozuv tufayli kishi fikri, insoniyat qo‘lga kiritgan bilimlar abadiy yashaydi. U zamon va masofa jihatidan og’zaki nutqqa nisbatan katta ustunlikka ega. Yozuvning kashf etilishi bilan yozma adabiyot va yozma adabiy til yaratilishi uchun asos paydo bo‘ldi. Bu bilan ma’lum bir davrda yaratilgan tarixiy madaniy-adabiy bitiklarning keyingi davrlarga yetib borishi uchun vosita ham vujudga keldi. Ma’lumki, nutq ikki shaklga: a) og’zaki nutq b) yozma nutq ko‘rinishlariga ega. Og’zaki nutq tilning (nutqning) tabiiy holda ko‘rinishidir. Yozma nutq esa shu tabiiy nutqning yozuvdagi ifodasidir. Og’zaki nutq fikrni ifodalashining asosiy vositasi bo‘lib, o‘zining tabiiyligi, ta’sir doirasi va talaffuz xususiyatlariga ko‘ra yozma nutqdan jiddiy farq qiladi. Fikrni nutq organlari vositasi bilan ro‘yobga chiqarish va eshitish organlari bilan uni uqib, idrok etish og’zaki nutqning asosiy xususiyati bo‘lib, nutqning yozma shaklida esa kishilar o‘z fikrlarini turli shartli belgilar sistemasi vositasi bilan ifoda qiladi. Shunga ko‘ra yozma nutq ma’lum darajada chegaralangan. Ammo jamiyat taraqqiyotidagi o‘rni benihoya katta bo‘lib, maorif va madaniyatning rivojlanishi, ommaviy axborot vositalarining muhim tarmog’i bo‘lgan gazeta va jurnallarning keng nashri munosabati bilan yozuvning roli ham o‘sib bormoqda.
|
| |
