Namangan muhandislik-texnologiya instituti

Kerakli ma’lumotlarni, etil spirtini tiklash, etil spirtini yo’qotish ES (K_ES) va boshlangich aralashma (K_ANKE) lardan topish mumkin.

Asosiy tarkibini kalsiy nitrat tashkil etgan suyuq o’g’itlar olishda ko’p ishlar qilingan. Ushbu patentda [16] suyuq o’g’it olisha qo’shimcha sifatida ammoniy nitrat, mochevina, kalsiy nitrat va suvli ammiaklar ishlatilgan.

50% kalsiy nitrat eritmasining to’yingan bug’ bosmi 70 dan 110°C harorat oraliqlarida 135 dan 730 mm. sim. ust., 75% eritmasi 90-140C harorat oraliqlarida 90 dan 740 mm. sim. ust. teng ekanligi o’rganildi. Konsentratsiyasi 77,9% Ca(NO₃)₂ qaynash harorati 143,3C, narmal sharoitdagi bosmi 300 mm. sim. ust. esa 117C haroratni tashkil etdi [17].

ANKE konsentratsiyasi, to’yingan bug’ bosimi (kPa) va qaynash haroratlari dinamik usulda. ANKE kristallanish harorati vizual-politermik usulida aniqlanildi [18].

ANKE to’yingan bug’ bosmi (kPa) quydagi laboratoriya qurilmasi orqali o’tkazildi (10-rasm).

Xolodilnik orqali havoni so’rib olishda hosil qilinayotgan vakkum kranlar (5, 8) hamda vakuum-nasos (13) bilan boshqariladi. Bug’larni kran (8) va vakuum nasos (13) hamda balon (9) orqali nazorat qilib turiladi. Suyuq idishdagi (1) namunani to’yingan bug’ bosimini o’lchashda qaynash haroratini aniqlashda, havosini nazorat qilishda quyidagilarga etibor berish kerak. Suyuq idishdagi namunani maxkam o’rnatish, kran (5) va kran (8) orqali ortiqcha havolarni chiqarib turish kerak. 5 minutdan so’ng xolodilnik (4) va balon (10) orqali yopiq kran (5) termometr ko’rsatkichi, hamda bosim va monometrni ochib tajribani o’tkazish mumkin.

ANKE (50% Ca(NO₃)₂ va 3,02% NH₄NO₃) ning bug’latish jarayonida quydagi konsentratsiyalarga erishildi (53,02-84,77%).

6-jadvalda ANKE ning to’yingan bug’ bosimi natijalari keltirilgan. To’yingan bug’ bosmini haroratga bog’liqligi quyidagi formula bilan aniqlanadi lgP = A – B/T. Ushbu jadvalda ANKE konsentratsiyasi A va V qiymatlari 7,6636-7,8727 va 1936,9-2085,2 ekanligini ko’rishimiz mumkin.

6-jadval.

Nitratammoniykalsiyli eritmaning to’yigan bug’ bosimining (kPa) haroratga, eritmaning kristallanishiga va konsentratsiyasiga bog’liqligi

Natijalar 7-jadvalda ANKE konsentratsiyasi ortishi bilan ularning qaynash haroratlari oshishini ko’rsatdi. Masalan, ANKE ning 53,02% (50% Ca(NO₃)₂, 3,02% NH₄NO₃) konsentratsiyasida 760 mm. sim. ust. bosimida uning qaynash harorati 108C ga teng, ANKE ning 84,77% (80% Ca(NO₃)₂, 4,77% NH₄NO₃) kontsentratsiyasida esa bu ko’rsatkich 152C gacha ko’tariladi. Bosimning pasaytirilishi eritmalarning qaynash haroratini ham kamaytiradi. Masalan, 760 sim. ust. bosimida 63,6% li ANKE ning (60% Ca(NO₃)₂, 3,6% NH₄NO₃) qaynash harorati 130C ni tashkil etsa, 460 sim. ust. bosimida u 112C ga teng bo’ladi [19].

Ca(NO₃)₂ va NH₄NO₃ konsentratsiyasiga bog’liq ravishda ANKE ning fizik-kimyoviy xossalari (reologik xossalari, to’yingan bug’ bosimi, qaynash va kristallanish haroratlari) o’rganildi.

2. 
   BO’LIM.
   
   0. 
      Mehnatni muhofaza qilishning qonuniy asoslari.
      

Konstitutsiya barcha fuqarolarni mehnat qilish xuquqini ta’minlaydi, ya’ni mehnatkashlar ma’lum miqdorda xaq olish hisobiga ish bilan ta’minlanadilar. Bu xuquq haftasiga 41 soatdan oshmagan ish soati belgilash asosida va yiliga bir marta haq to’lanadigan (dam olish) ta’til berish yo’li bilan amalga oshiriladi.

Konstitutsiya bepul davolanish, qariganda yoki mehnat qilish qobiliyatini qisman yoki batamom yo’qotganda sotsial ta’minlanish huquqlarini ham beradi. [20]

1995-yil 21- dekabrda O’zbekiston Respublikasi mehnat kodeksini tasdiqlash xaqida qonun qabul qilingan. Unda xodim bilan ish beruvchi orasidagi mehnat munosabatlarining xuquqiy asoslari belgilab berilgan.

Konstitutsiya va mehnat kodekslaridan tashqari mehnat xaqidagi huquqiy asoslarni “O’zbekiston respublikasining mehnat muhofazasi xaqidagi qonuni” to’ldiradi. Bu qonun MDH mamlakatlari ichida birinchilardan bo’lib bizning mamlakatimizda 1993 yil 6-mayda qabul qilingan [21].

Bizning davlatimizda sanoat korxonalarini mexanizatsiyalash, avtomatlashtirish va sanoat korxonalari texnologiyasiga yangidan – yangi fan va texnika yutuqlarini joriy etish natijasida ishlab chiqarish sanitariya gigiena sharoiti yaxshilanib bormoqda. Lekin ba’zi bir uchastkalarda zararli ish sharoiti bo’lgan joylar va muhit uchrab turadi.

Mehnat qonuniyatiga asosan bunday joylarda ishlovchilar uchun ustama xaqi to’lanadi yoki ish soati qisqartiriladi. Ko’pgina kimyo sanoati korxonalarida ish soati kuniga 4 yoki 6 soat qilib belgilangan. Bundan ishlovchilarning 30 % foydalanadi.

Ishlab chiqarish korxonalarida zararli va og’ir mehnat sharoitida ishlayotganlar kasb kasalliklariga uchramasliklari va salomatliklarini mustahkamlash maqsadida (har 3, 6, 12 oyda ) tibbiyot ko’rigidan o’tkaziladi.

Ilmiy tekshirish va oliy ta’lim muassasalarida xavfsiz mehnat sharoitini yaratish, yong’inga va uni tarqalishiga olib keladigan sabablarni bartaraf etish korxona loyixasini sifatli tuzish va qurilish ishlariga bog’liq.

Ilmiy tekshirish va oliy ta’lim muassasalarida binolarini qurish uchun maydonni to’g’ri tanlash, uni rejalash, o’tga chidamli qurilish materiallarini tanlab ishlatish, odamlarni havfsiz joyga chiqarish yo’llari va boshqa zarur moslamalar bilan ta’minlash qurilish norma va qoidalari ( SNiP 11 – 89 - 90, SNiP 2.02.04 - 87, SNiP 11 – 90 - 81, SNiP 11 – 2 – 80, KMK - 2.01.03 - 96, KMK 2.01.01 - 94 va xok) ga asosan amalga oshiriladi.

Barcha ilmiy tekshirish va oliy ta’lim muassasalarida atmosferaga chiqaradigan zararli chiqindilarini (gaz, tutun, chang va xok) SN 245 - 71ga asosan besh sinfga bo’linadi. Korxonalarni sanitariya jihatidan bo’linishida asosan bajarilayotgan texnologik jarayon shartlari, ishlab chiqarish hajmi va atmosferaga chiqarilayotgan zararli chiqindilarni tozalash tadbirlari xisobga olinadi.

Aholi va korxonalar orasida sanitariya – himoya oraliq bo’lishi xisobga olinadi. Bu masofa korxonalarni sanitariya jixatidan sinflarga bo’linishiga qarab, 1- sinf uchun 1000 m, 2- sinf uchun 500 m, 3- sinf uchun 300 m, 4 – sinf uchun 100 m va 5- sinf uchun 50 m bo’lishi kerak.

Ilmiy tekshirish va oliy ta’lim muassasalarida laboratoriya o’tkazishdan oldin kerakli reaktiv va jihozlarni muddati o’tmaganligi va sozligini ko’zdan kechiriladi. Ishni boshlashdan oldin mas’ul shaxs ruxsati bilan tajriba ishlari o’tkaziladi. O’tkazilgan tajriba mashg’ulotlari tugagandan so’ng, tajriba joyini tozalab, elektr jihozlarini o’chganligini ko’zdan kechirib hamda ishlatilgan idishlarni tozalab yuvib, distillangan suv bilan chayib qo’yilishi kerak.

Bir kishi bir sutkada 25 kg havo bilan nafas olishini xisobga olsak havo tarkibidagi zararli gazlar, chang kishi organizmida to’planib borib asta-sekin inson organizmi zaiflashadi va turli infektsiyalarga qarshilik ko’rsata olmaydigan bo’lib qolishi natijasida har xil kasalliklar (astma, ko’z kasalliklari, rak, bronxitlar) ko’payishi bilan birga nafas olish yo’llarini, yurak qon tomiri tizimini shikastlanishiga olib keladi.

Shuning uchun har qanday ishlab chiqarish korxonasini qurilishi uchun loyixa tanlanayotganda eng avvalo, inson va tabiiy muxit muhofazasi inobatga olinadi.

Korxona bosh loyixasi – mavjud bo’lgan va quriladigan barcha bino, inshootlar, asosiy yo’l va yo’laklar, ko’kalamzorlashtiriladigan maydon yuzasini ma’lum masshtabda ifodalangan chizmasidir.

Loyixada korxonaning ishchi kuchi, suv, elektr, xom-ashyo bilan ta’minlash, temir-yo’l, suv yo’li va transport aloqasi, korxona joylashgan joyda “shamol yo’nalishi”, havo oqimi tezligi, shovqindan himoya, chiqindilarni tozalash va boshqa omillar hisobga olinadi.

Ishlab chiqarish binolari balandligi kamida 3,2 m, ayrim uskuna va qurilmalar orasidagi masofa kamida 1 m, harakatlanuvchi qismli uskuna va qurilmalar uchun masofa 1,5 – 2 m, uskunalar qatori orasidagi masofa kamida 2,5 m bo’lishi kerak.

Zararli moddalar ajratib chiqaradigan texnologik uskuna ochiq maydonda yoki himoyalangan binoda joylashtirilishi lozim. Korxona bosh loyixasini tuzishda korxona maydonida odamlarning, yuklar va transportning xavfsiz harakat qilishi uchun korxona maydonida, binolar oldida kengligi kamida 6m bo’lgan yo’lkalar bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish binolari, qurilmalari va omborlari orasidagi yong’in xavfsizligi bo’yicha masofa SNiP 11 – 2 - 80, SNiP 2.01.02 - 85ga asosan binolarni o’tga chidamlilik darajasini xisobga olib 9 metrdan 18 metrgacha belgilangan.
Texnologik jarayonning xavfsizligini ta’minlash uchun texnologik uskunalarni ko’rib chiqish, texnologiyada tashkil etilgan chora – tadbirlar:

1. Xom-ashyolar, tayyor mahsulotlar, ular tarkibiga kiruvchi qoldiq va tayyor mahsulotlarning nazorati;

2. Belgilangan texnologik tartibga qat’iy rioya qilish;

3. Xomashyo ishlab chiqaradigan avtomatlashtirilgan texnikaning nazorati va ularni boshqarilishini tartibga solish;

4. Ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xabar beruvchi signal sistemasi jarayonlarini ta’minlash;

5. Ishlab chiqaradigan sistemalarni buzilishini oldini olishni ta’minlash;

6. Maxsus programmalar ustanovkasi, bajarish uchun vaqt, asosiy almashtirish operatsiyasi bajarilayotganda ketma – ketlikni aniqlovchi qurilma ishining sozligini ta’minlash;

7. Ichki apparatlar ustki devorida qoldiq paydo bo’lishini oldini olish;

8. Masofadan turib boshqariladigan samarali va tez harakatlanuvchi ishlab chiqarish dastgohlarini ko’paytirish;

9. CHaqmoq paydo bo’lganda elektr tarmog’ini himoyalash qurilmasini nazorat qilish;

10. Elektr energiyasini tejash maqsadida xomashyo uzluksizligini ta’minlash;

11. Ishchilarga xavfsizlik qoidalarini o’rgatish va malakali mutaxassis tanlash;

1. 
   Markaziy Qizilqum fosforitlarini keng harorat va konsentratsiya oralig’ida etanol yordamida nitrat kislotali boyitishda hosil bo’lgan nitrokalsiyfosfat bo’tqasidan kalsiy va ammoniy nitratlarini ajratib olish jarayonini asoslaydigan 3 ta uchlik: Ca(NO₃)₂ - C₂H₅OH - H₂O; NH₄NO₃ - C₂H₅OH - H₂O; Ca(NO₃)₂ - NH₄NO₃ - H₂O va 3 ta binar Ca(NO₃)₂ - H₂O; NH₄NO₃ - H₂O i C₂H₅OH - H₂O sistemalaridan iborat murakkab tarkibli Ca(NO₃)₂ - NH₄NO₃ - C₂H₅OH - H₂O sistemasining eruvchanlik diagrammasi tuzildi. Mazkur diagramma fosfat xom ashyosining kalsiy modulini (CaO : P₂O₅) inobatga olgan holda ekstraktsiya jarayoni texnologik kattaliklarini o’zgartirish oralig’ini va uning parchalanish sharoitlarini aniqlash imkonini beradi.
   
2. 
   Har xil turdagi Markaziy Qizilqum fosforitlarini HNO₃ me’yorini xom ashyodagi CaO ni parchalashga bo’lgan stexiometriya bo’yicha 30 dan 60% gacha, FX : ES nisbati 1 : (3–10) oralig’ida boyitish jarayoni o’rganildi. Masalan, tarkibida (og’ir. %): 18,70 P₂O₅; 47,80 CaO; 15,30 CO₂ va CaO : P₂O₅ = 2,56 tutgan OFU ni HNO₃ me’yori CaO ni parchalashga 40% (CaCO₃ ga 100%) va FX : ES = 1 : 5 nisbatda 26,19% P₂O₅ va kalsiy moduli 1,52 ga teng bo’lgan fosforit konsentrati olindi. Suyuq fazaga P₂O₅ yo’qolishini bartaraf qilish uchun nitrofosfatli spirtli suspenziyani (NFSS) suyuq va qattiq fazalarga ajratishdan oldin uni pH = 3 gacha NH₃ bilan neytralladi. Bu boyitish uchun HNO₃ ning ancha yuqori me’yorini ishlatish va shu orqali xom ashyodagi CaO : P₂O₅ ko’rsatkichini pasaytirish imkonini berdi. Kislota me’yorini xom ashyodagi CaO ga nisbatan 40-80% oralig’ida o’zgartirildi. Har xil turdagi Qizilqum fosforitlarini boyitish uchun HNO₃ sarfini tejashni inobatga olgan holda uning maqbul me’yori sifatida 50% ni, FX : ES nisbatini esa 1 : 5 deb hisoblash mumkin. MM uchun esa 60% li me’yor maqbul deb hisoblandi. Masalan, 17,52% P₂O₅; 47,53% CaO; 15,23% CO₂ va CaO : P₂O₅ = 2,71 tutgan OFU ni 50% me’yorli HNO₃, nitrokalsiyfosfat bo’tqasi pH = 3 va FX : ES = 1 : 5 nisbatda boyitilganda (og’ir. %): P₂O_5umum. – 26,20; CaO_umum. – 38,25; CO₂ – 2,80 va CaO : P₂O₅ = 1,46 tarkibdagi fosfokonsentrat olindi. Bunda fosfokonsentratga P₂O₅ chiqish unumi 100% ni tashkil etadi.
   
3. 
   Ca(NO₃)₂ - NH₄NO₃ - C₂H₅OH - H₂O 4 komponentli sistemaning eruvchanlik diagrammasini qo’llash orqali ANKSE dan spirtni regeneratsiya qilishning nazariy tahlili o’tkazildi. Harorat va bosimga bog’liq ravishda ANKSE dan ES ning haydalish tezligi aniqlandi. 0,3 atm. bosimli vakuumni qo’llash ES ning haydalishini qisqa vaqt ichida (80C da 60 daqiqa) amalga oshirishni ta’minlaydi. ANKSE dan ES ni regeneratsiyasi o’tkazildi, unda ES ning siklga qaytish darajasi 98-99% ga yetdi. Haydash jarayonidan keyin 50% Ca(NO₃)₂, 3,02% NH₄NO₃ tutgan ammoniylashtirilgan nitratkalsiyli eritma (ANKE) olinadi.
   
4. 
   Ca(NO₃)₂ va NH₄NO₃ konsentratsiyasiga bog’liq ravishda dastlabki va mahsulot ko’rinishdagi ANKE ning fizik-kimyoviy xossalari o’rganildi. ANKE ning 53,02-65,71% konsentratsiyalari oralig’ida ularning kristallanish harorati (-75)÷12,0°C oralig’ida bo’ladi, bu ularni bahorgi-yozgi mavsumlarda suyuq azotkalsiyli o’g’itlar sifatida qo’llashga imkon beradi. ANKE yaxshi reologik xossalarga ega bo’ldi.
   
5. 
   Tizim xomashyoni nitrat kislotasi bilan parchalash, nitrokalsiyfosfat bo’tqasini kalsiy nitratning aylanma spirtli eritmasi bilan repulpatsiya qilish, suspenziyani ammiak bilan neytrallash, nam fosfokonsentratni kalsiy nitratning aylanma eritmasi va spirt bilan ikki martalik yuvish, shuningdek tayyor mahsulotni quritishni o’z ichiga oladi.