Navoiy davlat pedagogika instituti fizika-texnologiya fakulteti fizik praktikum fanidan

LABORATORIYA ISHI №5 
SUYUQLIKLARNING HAJMIY KENGAYISH KOEFFISIYENTINI 
ANIQLASH 
 
 Ishning maqsadi: Suyuqliklarning hajmiy kengayish koeffisiyentini tajribada 
aniqlash.
Kerakli asbob va qurilmalar:Dilatometer, termometr yoki NiCr-Ni temperatura 
datchigi, yakka kirishli raqamli termometr, o’quv laboratoriya tarozisi, diametri
150mm va quvvati 1500 W bo’lgan qizdirgich, mustahkam shishadan tayyorlangan 
hajmi 400 ml bo’lgan menzurka, V shaklidagi shtativ asosi, uzunligi 47 sm bo’lgan 
shtativ ustuni, multi qisgich Leybold, diametri 0÷80 mm bo’lgan universal 
qisgichlar, etanol, denaturat, distillangan suv. 
Nazariy qism 
Agar idish ichidagi V
0
hajmga ega suyuqlikning temperaturasi T, ∆T ga 
o’zgarsa, qattiq jismda kuzatiladigandek, uning hajmi ∆V
0 
ga o’zgaradi.
∆V
0
 = γ×V
0
×∆T (1). 
Amalda hajmiy kengayish koeffisiyenti γ suyuqlikning 
temperaturasi ϑ ga bog’liq emas, ammo suyuqlikning turiga bog’liq. 
Umuman olganda suyuqliklar odatda, qattiq jismlarga nisbatan 
ko’proq kengayadi. Hajmiy kengayish koeffisiyenti dilatometr 
yordamida aniqlanishi mumkin. Dilatometr tor bo’g’izli shisha 
kolba bo’lib, uning ustki tomonidan, radiusi r ma’lum bo’lgan ochiq 
kapillyar mahkamlanadi. Kapillyardagi suyuqlikning sathi h , uning 
yon tomoniga chizib qo’yilgan milimetrli shkala bo’yicha 
aniqlanadi. Shisha kolba suvli vannada bir tekis qizdirilsa, 
suyuqlikning hajmi kengayishi evaziga kapillyardagi suyuqlikning sathi 
ko’tariladi. Suyuqlik sathining o’zgarishi Δh hajmning o’zgarishiga mos keladi, 
ya’ni
ΔV = π×r
2
Δh, (2) 

bu yerda r = (1.5 ± 0.08) mm. Ammo, bundan tashqari qizishda dilatometrni 
o’zining ham kengayishini hisobga olish kerak. Bunday kengayish suyuqlik 
sathining o’zgarishiga to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, suyuqlik hajmining 
o’zgarishini quyidagidan aniqlash mumkin:
ΔV + ΔV
D
= ΔV
0
(3) 
bu yerda ΔV
D 
dilatometr hajmining o’zgarishi bo’lib, u quyidagidan aniqlanadi:
ΔV
D
 = γ×V×ΔT (4) 
bu yerda γ
D
= 0.84×10 
-4
K 
-1
.
yuqoridagi 
formulalardan 
foydalanib, 
suyuqlikning 
hajmiy 
kengayish 
koefisiyentini aniqlash formulasini keltirib chiqarish mumkin:
γ = (1/V
0
) ×(ΔV/ΔT)+γ
0
(6) 
Dilatometning V
0 
hajmini ham aniqlash kerak bo’ladi. U quyidagicha aniqlanadi: 
oldin bo’sh quruq dilatometrning massasi m
1 
o’lchanadi, shundan so’ng ochiq 
kapillyarning pastki belgisigacha suv bilan to’ldirilgan dilatometrning massasi m
2 
o’lchanadi. Turli temperaturalar uchun suv zichliklari keltirilgan jadvaldan (jad.1 
ga qarang) foydalangan holda, dilatometrning hajmi quyidagi formuladan topiladi:
V
0 
= (m
2 
- m
1
)/ρ. (7) 

Download 2,89 Mb.