MAVZU: QATTIQ JISMLARNING SOLISHTIRMA ISSIQLIK SIG’IMINI

LABORATORIYA ISHI №3 
QATTIQ JISMNING SOLISHTIRMA ISSIQLIK SIG’IMINI 
ANIQLASH 
 
Ishning maqsadi: 1. Qattiq jismlarning solishtirma issiqlik sig’imlari 
turlicha bo’lishini o’rganish. 2. Qattiq jismning solishtirma issiqlik sig’imi uning 
geometrik shakliga bog’liq emasligini o’rganish.
Kerakli asbob va qurilmalar: Kalorimetr, har xil geometrik shakldagi mis, 
alyuminiy, po’lat, cho’yan, shisha jismlar. Menzurka, termometr. Sharnirli tarozi 
yoki elektron tarozi, ip, sovuq va qaynoq suv, Mufel pechi. 
Nazariy qism 
Jismlar atomlardan tashkil topgan bo’lib bu zarralar bir- biri bilan nisbatan 
ma’lum masofada kristall panjara tugunlarida joylashadi. Va ularning zich yoki 
siyrak joylashuviga qarab mos ravishda jismlarning zichliklari ham turlicha b 
o’ladi. atomlari zich joylashgan kristallarning ham shakli murakkab bo’lishi bilan 
birga ulardan tashkil topgan jismlarning zichliklari ham katta bo’ladi. bunda jism 
zarralarining o’zaro tutinish kuchlari ham katta bo’ladi va ularning muvozanat 
holatidan chiqarish uchun ko’proq energiya sarflash kerak bo’ladi.
Jismlar tashqaridan issiqlik energiyasi yutishi yoki qandaydir biror tashqi 
ta’sir natijasida ichki energiyasi ortishi hisobiga isiydi. Natijada uning 
temperaturasi ortadi aksincha jism soviganida atrof- muhitga issiqlik energiyasi 
chiqaradi va temperaturasi yo’qotilgan energiya qiymatiga teng miqdorda 
pasayadi.
Demak moddaning ichki energiyasi tashqi ta’sir natijasida ortishi yoki 
kamayishi mumkin. Bunday holat o’rinli bo’lganida moddalar bir-biriga issiqlik 
uzatadi yoki ulardan issiqlik oladi. Bunday hodisa issiqlik almashinuvi deb 
yuritiladi.
Bir jismdan boshqa jismga ish bajarmasdan o’z-o’zidan issiqlik 
energiyasining o’tishi issiqlik almashinuvi yoki issiqlik uzatish deyiladi. 
Issiqlik uzatishga ichki energiya o’zgarishiga teng bo’lgan jism olgan yoki 
yo’qotgan energiya issiqlik miqdori deb ataladi. Jismning massasi qancha kichik 
bo’lsa shuncha kam issiqlik miqdori zarur bo’ladi. issiqlik miqdori SI o’lchov 

birliklarida “Joul” da o’lchanadi. Texnik o’lchov sistemasida issiqlik miqdori 
koloriyada o’lchanadi. Koloriyadan Joulga qo’yilgan munosabat orqali o’tiladi: 
1kal≡4,18 J 1kkal≡4,18kJ 
Har xil massali bir xil jismlarning yoki bir xil massali jismlarni isitishda 
turlicha miqdordagi issiqlik miqdori kerak bo’ladi. bir kilogram massali turli xil 
jismlarni 1 kelvin isitish uchun turlicha miqdorda issiqlik energiyasi kerak bo’ladi.
1 kg moddaning temperaturasini 1 K ga orttirish uchun zarur bo’lgan issiqlik 
miqdorini tasvirlovchi fizik kattalik shu moddaning solishtirma issiqlik sig’imi 
deyiladi.
Solishtirma issiqlik sig’imi SI o’lchov birliklari sistemasida 1J/kg·K bilan 
o’lchanadi. Yuqoridagi fikrlardan 1 kg temirning temperaturasini 1 K ga orttirish 
uchun 460 J issiqlik kerak bo’lsa 20 kg uchun 9200 J issiqlik miqdori kerak 
bo’lishi kelib chiqadi.
Jismlarni isitish uchun zarur bo’lgan yoki ular soviganida yo’qoladigan 
issiqlik miqdori jismning massasi solishtirma isssiqlik sig’imi va temperaturalari 
farqi bilan quyidagicha bog’lanadi: 
Q=cm(T
2
-T
1
) 
(1) 
Bunda: Q jism olgan issiqlik miqdori. J m jism massasi, kg c jismning 
solishtirma issiqlik sig’imi, J/kg·K; ΔT=T
2
-T
1 
oxirgi vaboshlang’ich holatlardagi 
temperaturalar farqi. 
Moddalarning solishtirma issiqlik sig’imlari kilometr asbobi yordamida 
anioqlanadi. Buning uchun kaloremetr quyilgan modda(suv)ning massalarini 
o’lchash aniqligi yuqori bo’lgan tarozida tortib aniqlanadi.
Demak no’malum jismning issiqlik sig’imini (1) dan foydalanib ayrim 
o’lchov natijalari asosida hisoblash mumkin ekan. Buning uchun kalorimetr 
massasi mk kalorimetrga qo’yilgan suvning massasi mc va temperaturasi T
c
o’rganilayorgan qizdirilgan jismning temperaturasi T
j
va massasi m hamda 
aralashma temperaturasi T
m
deb belgilab olinadi. U holda (1) ifodani labaratoriya 
ishini bajarish shartiga mos qyidagi shaklda yozish mumkin.
Q=c
J
m(T
J
-T
m
) 
(2) 
Bunda c
J
o’rganilayotgan jismning solishtirma issiqlik si’gimi. Ma’lumki
kalorimetrga qizdirilgan qattiq jism tushirilganidan so’ng kalotimerga va undagi 
suga issiqlikning uzatilishi muvozanat holati o’rnatilguncha davom etadi. Bunda 

kalorimetr va undagi suvning temperaturasi T
m
gacha ko’tariladi. Ularning olgan 
issiqlik miqdori mos ravishda quyidagicha ifodalaniladi: 
)
(
k
m
k
k
k
T
T
m
c
Q


va 
)
(
c
c
c
c
c
T
T
m
c
Q


(3) 
Energiyaning saqlanish va aylanish qonunidan kelib chiqib o’rganilayotgan 
moddaning solishtirma issiqlik sig’imini yuqoridagilar bilan


)
)(
(
k
m
c
c
k
k
j
T
T
m
c
m
c
c



/
)
(
m
c
T
T
m

(4) 
shaklda ifodalash mumkin.

Download 2,89 Mb.