m asofadan ancha kichik boTsa, r, va ь ni o ‘zaro parallel deb qarash
mumkin) va bu nurlar yo ‘llari ayrmasi taxminan c/simp ga teng b o ‘ladi.
T o‘Iqin nazariyasiga asosan, fotoplas-
tinkaning yoritirilganligi nurlarning kesish-
gan
nuqtadagi
maksimumga
erishishi
uchun, bu nuqtalar uchun yoTlar ayrmasi
X
to iq in uzinligining
butun soniga teng
b o ‘lishi kerak (maksimumlar sharti):
Я
d sirup = n l =
2
n ~
(« = 0+1, ±2).
Bu
fonnulaning
fizik
m a’nosi
quyidagicha:
nuqtaga birinchi va ikkinchi tirqishlardan
nurlar bir xil fazada keladi va natijada ular
bir-birini kuchaytiradi. YoTlar ayirmasi
to ‘Iqin uzunligining yarim butun soniga
teng boTgan y o ‘nalishlar uchun esa, nurlar ushbu nuqtaga qarama-
qarshi faza bilan keladi va bir-birini so ‘ndiradi.
Oqibatda bu nuqtalarda
yoritilishning m inimumi kuzatilishi kerak, burchak esa quyidagi
tenglam a orqali aniqlanadi:
3-rasm. Yung tajribasi.
Я
Jsin
Shunday qilib, fotoplastinkada o ‘zaro almashingan yorug‘ va
qorong‘i chiziqli interferension m anzara hosil boTadi. Tajribalarda
haqiqatan ham xuddi shunday k o ‘rinish kuzatiladi, bu esa yorugTikning
toTqin tabiatini isbotlovchi dalildir. Bu yerda muhim bir narsani
taqidlash lozim: biz izohlagan interferensiya uchun bir vaqtning o ‘zida
ikkita tirqish ishtirok etishi kerak.
Agar bitta tirqish yopilsa, unda
interferension m anzara y o ‘qoladi va fotoplastinka bir tekis yoritiladi.
Haqiqatda, agar foton bizning oddiy tushunchamizdagi zarracha boTsa,
unda u bir vaqtning o ‘zida ikkala tirqishdan ham o ‘ta oTmaydi. Faqat
loTqingina bir vaqtda ikkita tirqishdan o ‘tishi mumkin. Zarracha esa
faqat tirqishlam ing birortasi orqali o ‘tadi. Shuning uchun, agar foton
haqiqatda
odatdagi zarracha boTsa, unda fotonlardan iborat boTgan
yorugTik hech qachon interferension manzarani hosil qila olmaydi, bu
20
esa yuqorida keltirilgan tajriba natijalariga ziddir. Aynan shu holat
korpuskular nazariyaga qarshi asosiy dalil b o iib xizmat qildi.
B a’zi olim lar korpuskular nazariyani oqlash m aqsadida interferension
manzaraning paydo b o iish in i tushuntirishga harakat qildilar va uni
shunday ta ’rifladilar: oddiy yorug‘likda juda ko‘p fotonlar qatnashadi va
ulam ing zichligi katta b o ig an lig i uchun bir-biriga ta ’sir qilishi mumkin,
qandaydir murakkab o ‘zaro ta’sir m exanizm natijasida esa y o ru g iik bir
vaqtda ikkala tirqishni sezadi va o ‘zini to iq in kabi tutadi.
Agar bu fikr
to ‘gri b o is a , unda nurlanish ju d a kichik intensivlikka ega b o ig a n
holda, y a’ni fotonlaming zichligi juda kichkina m iqdorga ega
bo ig an d a, fotonlaming o ‘zaro ta ’siri ju d a ham kam b o iish i kerak va
shuning uchun interferension m anzara yo ‘qolishi kerak. Ammo,
o‘tkazilgan tajribalar shuni k o ‘rsatdiki, y o ru g iik n in g intensivligi har
qancha
kichraytirilsa ham, baribir interferension m anzara y o ‘qolmaydi.
Faqat interferension m anzarani aniq kuzatish uchun nurlash vaqtini
(ekspozitsiya vaqtini) cho‘zish kerak b o ia d i. Demak, interferension
manzarani fotonlaming o ‘zaro ta ’siri orqali paydo b o ia d i deb
tushuntirish y o iid a g i urinishlar asossiz ekan.
Shunday qilib, fotonlaming har biri bir vaqtning o ‘zida ikkita
tirqishni sezib, ular orqali to iq in kabi o ‘tadi, degan birdan bir hulosaga
kelamiz. Lekin ayrim foton bilan b o g ian g a n
bu to iq in juda ham
g ‘ayritabiiy b o iis h i kerak. Biz bilamizki, foton fotoplastinka bilan
to ‘qnashganida uning yuzasida nuqta k o ‘rinishida iz qoldirib o ‘zini
to iq in
emas,
balki
zarracha
sifatida
namoyon
qiladi.
Faqat
fotoplastinkaga
tushgan
fotonlam ing
soni
k o ‘paygandagina
(ekspozitsiya vaqti cho‘zilganda) ulam ing izlari tutashib, interferension
manzarani hosil qiladi. Bundan yana bir xulosa chiqarish mumkin: biz
ko‘rayotgan to iq in ayrim foton bilan bo'glangan b o is a ham, ammo
negadir u
o ‘zini
namoyon
qilishi
uchun
k o ‘pgina
bir-biriga
b o gianm ag an fotonlar ishtirok etishini talab qilar ekan. Shuning uchun
ayrim fotonga oid b o ig a n to iq in elektromagnit to iq in b o ia olmaydi,
chunki elektromagnit to iq in b o ig a n id a u yakka foton holida ham
interferension manzara hosil qilardi. Bu to iq in bevosita fizik
mazm unga ega b o i a olmaydi, chunki
har qanday fizik to iq in
davomiylikka ega b o iib , fotoplastinka atom lariga bir vaqtning o ‘zida
