Y oru glik n in g t o iq in - korpuskular dualizmi

m asofadan ancha kichik boTsa, r, va ь ni o ‘zaro parallel deb qarash 
mumkin) va bu nurlar yo ‘llari ayrmasi taxminan c/simp ga teng b o ‘ladi.
T o‘Iqin nazariyasiga asosan, fotoplas- 
tinkaning yoritirilganligi nurlarning kesish- 
gan 
nuqtadagi 
maksimumga 
erishishi 
uchun, bu nuqtalar uchun yoTlar ayrmasi 
X 
to iq in uzinligining butun soniga teng 
b o ‘lishi kerak (maksimumlar sharti):
Я
d sirup = n l = 
2
n ~  
(« = 0+1, ±2).
Bu 
fonnulaning 
fizik 
m a’nosi 
quyidagicha:
nuqtaga birinchi va ikkinchi tirqishlardan 
nurlar bir xil fazada keladi va natijada ular 
bir-birini kuchaytiradi. YoTlar ayirmasi 
to ‘Iqin uzunligining yarim butun soniga 
teng boTgan y o ‘nalishlar uchun esa, nurlar ushbu nuqtaga qarama- 
qarshi faza bilan keladi va bir-birini so ‘ndiradi. Oqibatda bu nuqtalarda 
yoritilishning m inimumi kuzatilishi kerak, burchak esa quyidagi 
tenglam a orqali aniqlanadi:
3-rasm. Yung tajribasi.
Я
Jsin
Shunday qilib, fotoplastinkada o ‘zaro almashingan yorug‘ va 
qorong‘i chiziqli interferension m anzara hosil boTadi. Tajribalarda 
haqiqatan ham xuddi shunday k o ‘rinish kuzatiladi, bu esa yorugTikning 
toTqin tabiatini isbotlovchi dalildir. Bu yerda muhim bir narsani 
taqidlash lozim: biz izohlagan interferensiya uchun bir vaqtning o ‘zida 
ikkita tirqish ishtirok etishi kerak. Agar bitta tirqish yopilsa, unda 
interferension m anzara y o ‘qoladi va fotoplastinka bir tekis yoritiladi. 
Haqiqatda, agar foton bizning oddiy tushunchamizdagi zarracha boTsa, 
unda u bir vaqtning o ‘zida ikkala tirqishdan ham o ‘ta oTmaydi. Faqat 
loTqingina bir vaqtda ikkita tirqishdan o ‘tishi mumkin. Zarracha esa 
faqat tirqishlam ing birortasi orqali o ‘tadi. Shuning uchun, agar foton 
haqiqatda odatdagi zarracha boTsa, unda fotonlardan iborat boTgan 
yorugTik hech qachon interferension manzarani hosil qila olmaydi, bu
20

esa yuqorida keltirilgan tajriba natijalariga ziddir. Aynan shu holat 
korpuskular nazariyaga qarshi asosiy dalil b o iib xizmat qildi.
B a’zi olim lar korpuskular nazariyani oqlash m aqsadida interferension 
manzaraning paydo b o iish in i tushuntirishga harakat qildilar va uni 
shunday ta ’rifladilar: oddiy yorug‘likda juda ko‘p fotonlar qatnashadi va 
ulam ing zichligi katta b o ig an lig i uchun bir-biriga ta ’sir qilishi mumkin, 
qandaydir murakkab o ‘zaro ta’sir m exanizm natijasida esa y o ru g iik bir 
vaqtda ikkala tirqishni sezadi va o ‘zini to iq in kabi tutadi. Agar bu fikr 
to ‘gri b o is a , unda nurlanish ju d a kichik intensivlikka ega b o ig a n
holda, y a’ni fotonlaming zichligi juda kichkina m iqdorga ega 
bo ig an d a, fotonlaming o ‘zaro ta ’siri ju d a ham kam b o iish i kerak va 
shuning uchun interferension m anzara yo ‘qolishi kerak. Ammo, 
o‘tkazilgan tajribalar shuni k o ‘rsatdiki, y o ru g iik n in g intensivligi har 
qancha kichraytirilsa ham, baribir interferension m anzara y o ‘qolmaydi. 
Faqat interferension m anzarani aniq kuzatish uchun nurlash vaqtini 
(ekspozitsiya vaqtini) cho‘zish kerak b o ia d i. Demak, interferension 
manzarani fotonlaming o ‘zaro ta ’siri orqali paydo b o ia d i deb 
tushuntirish y o iid a g i urinishlar asossiz ekan.
Shunday qilib, fotonlaming har biri bir vaqtning o ‘zida ikkita 
tirqishni sezib, ular orqali to iq in kabi o ‘tadi, degan birdan bir hulosaga 
kelamiz. Lekin ayrim foton bilan b o g ian g a n bu to iq in juda ham 
g ‘ayritabiiy b o iis h i kerak. Biz bilamizki, foton fotoplastinka bilan 
to ‘qnashganida uning yuzasida nuqta k o ‘rinishida iz qoldirib o ‘zini 
to iq in
emas, 
balki 
zarracha 
sifatida 
namoyon 
qiladi. 
Faqat 
fotoplastinkaga 
tushgan 
fotonlam ing 
soni 
k o ‘paygandagina 
(ekspozitsiya vaqti cho‘zilganda) ulam ing izlari tutashib, interferension 
manzarani hosil qiladi. Bundan yana bir xulosa chiqarish mumkin: biz 
ko‘rayotgan to iq in ayrim foton bilan bo'glangan b o is a ham, ammo 
negadir u 
o ‘zini 
namoyon 
qilishi 
uchun 
k o ‘pgina bir-biriga 
b o gianm ag an fotonlar ishtirok etishini talab qilar ekan. Shuning uchun 
ayrim fotonga oid b o ig a n to iq in elektromagnit to iq in b o ia olmaydi, 
chunki elektromagnit to iq in b o ig a n id a u yakka foton holida ham 
interferension manzara hosil qilardi. Bu to iq in bevosita fizik 
mazm unga ega b o i a olmaydi, chunki har qanday fizik to iq in
davomiylikka ega b o iib , fotoplastinka atom lariga bir vaqtning o ‘zida 

Download 9,41 Mb.