aniq ifodalash mumkin b o ‘lmay qoldi va ulam i to ‘g ‘ri
talqin qilish
uchun prinsipial yangi nazariyani yaratish ehtiyoji tug ‘ildi.
M a’lumki, bizni qurshab olgan koinotda ikki xil obyektlar farq
qilinadi: m odda va nurlanish. M odda aniq koordinatalarga ega bo‘lgan
korpuskulalardan tashkil topgan bo ‘lib, ulam ing harakati Nyuton
mexanikasining qonunlariga b o ‘ysinadi, vaqtning berilgan momentida
har bir korpuskulaning holati uning joylashishi va tezligi bilan
aniqlanadi,
y a’ni oltita m ustaqil dinam ik o'zgaruvchilar bilan
ifodalanadi. M oddaning korpuskular nazariyasi koinotdagi jism lar va
katta o‘lchamdagi obyektlaming m exanikasi bilan chegaralanadi.
Keyinchilik m odda tuzilishining atom gipotezasi paydo bo‘lishi
bilan, korpuskular nazariya yordam ida mikroskopik darajadagi barcha
fizikaviy hodisalam i ham tushuntirishga harakat qilindi. T o ‘g ‘ridan-
to ‘g ‘ri atom gipotezasini tekshirishga imkoniyat b o ‘lmaganligi sababli,
bilvosita xarakterga ega b o ‘lgan isbotlarga juda ko‘p vaqt va e ’tibor
ajratildi, y a’ni molekulalardan tashkil topgan m oddiy jism lam ing
makroskopik xususiyatlarini tekshirishda alohida
har bir molekulaning
harakat qonunlari tahlil qilindi. M atematik jihatdan bu m asala nihoyatda
murakkabdir, chunki erkinlik darajasi soni jud a k o ‘p b o ‘lgan
sistemaning dinam ik o ‘zgamvchilarining o ‘rtacha qiymati
hisobga
olinishi kerak. Shu o ‘rinda bir mol modda miqdorida m olekulalar soni
N
4
=
6
,02 • 1023 (Avogadro soni) ga teng ekanligini eslatib o ‘tish joiz deb
hisoblaymiz.
Bunday sistemaning harakat tenglamalarini aniq yechish mumkin
emas, shuning uchun ushbu masalani statistik usullar yordam ida yechish
kerak. Shunday qilib, yangi fan-statistik mexanika vujudga keldi. Gazlar
harakatini
tekshirish
(gazlam ing
kinetik
nazariyasi)
va
termodinamikadan (statistik termodinamika) olingan yangi natijalar
moddaning korpuskular nazariyasining asosiy qoidalarini sifatli
va
imkoniyat darajasida aniq miqdoriy hisoblashlarga imkon yaratadi.
Shu paytning o ‘zida fizikaning boshqa b o ‘limlari bilan birga elektr
va m agnit hodisalar haqidagi ta ’Iimot ham tez su r’atlarda
rivojlana
boshladi. Bu sohada katta m uvaffaqiyatlarga ingliz fizigi J. M aksvell
crishdi. 1865-yilda elektromagnit nazariyasining asosiy qonimlarini va
ulam i ifodalovchi tenglamalami keltirib chiqardi. M exanikada Nyuton
qonunlari qanday rol o ‘ynasa, elektromagnetizm sohasida J.Maksvell
tenglamalari ham shunday ahamiyat kasb etadi.
Nurlanish hodisasi Maksvell tomonidan k ashf etilgan elektromagnit
nazariyasining
qonunlariga
b o ‘ysunadi.
Nurlanishning
dinamik
o ‘zgaruvchilar soni cheksiz k o ‘p b o iib , fazoning har bir nuqtasidagi
elektr va m agnit maydonlar orqali namoyon b o ia d i. M oddadan
farqliroq, nurlanishni alohida-alohida korpuskulalarga ajratish mumkin
emas, nurlanish to iq in
xususiyatga ega b o iib , interferensiya va
difraksiya kabi hodisalar orqali o ‘zini namoyon etadi. Nurlanishning
to iq in nazariyasi XIX asrning birinchi yarm ida fransuz fizigi Frenel
tomonidan asoslab berildi. T o iq in tarqalish muammolari to ‘g ‘ri hal
etilgandan keyin, to iq in gipotezisidan kelib ehiqadigan barcha
natijalami tekshirishga va bu gipoteza asosida m a iu m b o ig a n y o ru g iik
hodisalarini, shu jum ladan geometrik optikani ham tushuntirishga
imkon yaratildi. Optika sohasida y o ru g iikn in g to iq in nazariyasi
asosida o ‘tkazilgan qator m ashhur ishlar to iq in nazariyasining tutgan
o ‘m ini yanada mustahkamladi.
Y o ru g iik n i elektrom agnetizm nazariyasini
yaratishga XIX asr
o ‘rtalarida k ashf etilgan bir qator hodisalar salmoqli o ‘rin tutdi. Fazoda
elektromagnit
m aydon y o ru g iik nin g vakuumdagi tezligiga teng
b o ig a n tezlik bilan to iq in tarzda tarqalishi bevosita M aksvell
tenglamalaridan
kelib
chiqadi.
Shunday
qilib,
elektromagnit
to iq in la m in g b o ‘sh fazoda, y a’ni vakuumda tarqalishi M aksvell
tomonidan nazariy ravishda oldindan keltirib chiqarildi va y orugiikning
elektromagnit nazariyasi yaratiladi. Bu nazariyaga k o ‘ra, y o ru g iik juda
kichik to iq in uzunligiga ega b o iib , elektromagnit
to iq in lard an
iboratdir. Keyinchalik nemis fizigi G.Gers b o ‘sh fazoda elektromagnit
to iq in larn i eksperimental ravishda mavjudligini isbotladi. Shu bilan
optika va elektromagnetizmning uzviy b o g iiq lig i isbotlandi.
M a’lumki, optikadagi muhim hodisalardan
biri nurlanish hodisasidir
va uning turli xillari mavjud. Masalan, gazlardan elektr toki o ‘tishi
jarayonida vujudga keladigan nurlanish, oksidlanayotgan fosfomi
nurlanishi, elektronlar bilan qattiq jism lam i bom bardimon qilish
natijasida vujudga keladigan nurlanish, qizdirilgan jism ning nurlanishi,
y a ’ni issiqlik nurlanishi va hokazo. Yoqoridagi qayd etilgan nurlanishlar
bir-biridan o ‘zlarining vujudga kelish tabiati bilan ajralib turadi. Har
qanday nurlanish jarayonida energiyaning biror turi nurlanish
energiyasiga aylanadi va jum ladan issiqlik nurlanishida energiyaning bir
qismi elektromagnit to iq in tarzida nurlanadi. Issiqlik nurlanishi
8
o ‘zining xususiyati bilan boshqa nurlanishlardan
keskin farq qiladi,
chunki bu nurlanish muvozanatli holatga tegishli b o ig a n nurlanishdir.
Jism lam ing issiqlik nurlanishi qonuniyatlarini nazariy tomondan
tushuntirish XIX asrning oxiri XX asming boshlariga kelib klassik
fizikada
eng m uhim m uam moga aylaugan
edi.
Elektromagnit
nurlanishning intensivligi va spektrlar ustida olib borilgan izlanishlarda
ktassik fizika birinchi bor jiddiy m aglub iy atga uchradi.
