SANOATDAGI GIDROGENLASH JARAYONLAR
Oxirgi vaqtda qazib olinayotgan neftlarning ko`pchiligida oltingugurtning
miqdori 0,5% mass.dan ko`p. Ulardan olinadigan neft mahsulotlarida ham
oltingugurtning miqdori meyoridan ko`p. Bu yoqilg’ilarni motorlarda ishlatilganda
ularni korroziyaga uchratadi, motorlarni tez-tez kapital remont qilish lozim bo`ladi.
YOnganda hosil bo`lgan gazlarda SO
2
gazi bo`lib, bu atrof - muhitni zaxarlaydi.
Oltingugurti ko`p bo`lgan neft mahsulotlari zavoddagi agregatlar, trubalarni
korroziya etib ishdan chiqaradi. Ikkinchi tomondan neft mahsulotlaridagi
oltingugurt, azot va kislorod birikmalari rifoming katalizatorlari uchun kuchli
zaxar hisoblanadi, katalizatorni ishdan chiqaradi. SHu sabalarga ko`ra, neftdan
olingan mahsulotlarni geteroatomli birikmalardan gidrotozalash usuli bilan
tozalanadi. Gidrotozalash vaqtida ba`zi bir to`yinmagan birikmalar, smolasimon
moddalar vodorod bilan to`yinadi.
Gidrotozalash jarayonida, asosan katalizator ishtirokida geteroatomli
birikmalar vodorod bilan to`yinib parchalanadi. Jarayon 3-8 MPa bosimda, 330-
400°C, 0,5-10 s
-1
hajmiy tezlikda va 1 soatda 1 m
3
xomashyo hisobidan 360 - 600
nm
3
vodorod beriladi.
Jarayonning ko`rsatkichlari
Biz benzin fraksiyalarini oktan sonini oshirish uchun riforming jarayoniga
beramiz degan edik. Bu jarayonda platina - reniy - alyuminiy katalizatori
ishlatiladi. Bu katalizator benzindagi geteroatomi birikmalari bilan zaxarlanib,
qolmasligi uchun, benzin fraksiyasini oldin gidrotozalash jarayoniga beriladi. Bu
jarayonda oltingugurt miqdori 0,0001 gacha va azotni miqdori 0,00001 gacha
kamayishi lozim, aks holda riforming katalizatori zaxarlanib qoladi. Ikkilamchi
jarayon benzinlaridagi to`yinmagan uglevodorodlar vodorod bilan to`yinadi.
Kerosin, dizel yoqilg’isi fraksiyalarini kam gidrotozalash qilinadi. Bunda
oltingugurtni miqdori kerosinda 0,05% mass. gacha, dizel yoqilg’isida 0,2% gacha
kamaytiriladi. Ikkilamchi jarayondan olingan mahsulotlardagi to`yinmagan
uglevodorodlar vodorod bilan to`yinadi.
Surkov moylari fraksiyalarini ham gidrotozalashga berib, ularni sifati
yaxshilanadi. Ko`p halqali arenlar va smolasimon moddalar vodorod bilan
to`yinadi.
Mazutlarni bug’ qozonlarida yoqilg’i sifatida ishlatish uchun oltingugurtni
miqdorini kamaytirish lozim. Shu maqsadda vakuum ostida mazutni 60%
miqdorini haydab olib, uni gidrotozalab, keyin qolgan qismi bilan aralashtirib
yoqilg’i sifatida ishlatiladi.
Mazutni o`zini gidrotozalaydigan katalizatorlar ham bor.
Umuman gidrotozalash neft mahsulotlarini sifatini yaxshilash uchun
ishlatiladi.
Gidrotozalash jarayonini samaradorligini ko`tarish uchun yuqori unumdorlik
bilan ishlaydigan katalizatorlar ixtiro etish lozim. Hozircha ishlatilayotgan
katalizatorlar etarli samaradorlik bermayapti. Bu muammoni sizlar hal etishingizga
to`g’ri keladi.
Jarayonning asosiy ko`rsatkichlari kelayotgan hom ashyoga bog’liq.
Riforminga beriladigan benzin tarkibidagi oltingugurtni platina katalizatoriga
berishdan ilgari 0,003% mas.gacha tozalash zarur, agar platina-reniy katalizatori
bo`lsa oltingugurtni 0,001% mass.gacha tozalash zarur. Kerosinning tarkibidagi
merkaptanni 0,005% mass. dizel yoqilg’isini tarkibidagini oltingugurtini esa 0,2 %
mass.gacha tozalash kerak. SHu talablarga ko`ra gidrotozalash jarayoninining
asosiy ko`rsatkichlari belgilanadi.
Gidrotozalash jarayonining boshkariladigan ko`rsatkichlariga harorat xajmiy
tezliki, bosim va 1 m
3
hom ashyo hisobidan beriladigan gazni miqdori kabilar
kiradi.
Harorat 330
o
C
dan past bo`lsa, hom ashyoning hajmiy tezligi 4-5 ch
-1
dan
yuqori bo`lsa olingan mahsulotlarning sifati past bo`ladi. Harorat 420
o
C dan
ko`tarilsa kreking reaksiyasi kuchayadi, katalizatorning yuzasiga koks o`tirishi
ko`payadi.
Sifati past homashyo tozalanyotganda berilayotgan gazning hom ashyoning
nisbatini 700 nm
3
/m
3
gacha ko`tarish lozim bo`ladi. Agar berilayotgan gazimizning
tarkibida vodorod kamroq bo`lsa hom gazning nisbatini ko`paytirish kerak bo`ladi.
Odatda berilayotgan gazning tarkibida vodorodni hajmi 60 dan 90% ob.gacha
bo`lishi kerak.
Shuni ham ta`kidlash kerakki, agar biz kerosin va dizel yoqilg’isini
tozalayotganda ularning tarkibidagi oltingugurtni 0,05 va 0,2 % mass.dan
kamaytirsak, u vaktda u yoqilg’ilarni oksidlanishga karshi turg’unligini pasaytirib
yuborgan bo`lamiz. Demak gidrotozalashni ham ma`lum meyorgacha olib borish
kerak ekan.
Kreking va piroliz ustanovkalaridan olingan fraksiyalarni albatta AVT dan
olingan fraksiyalar bilan birga qo`shib gidrotozalashga beriladi, aks xolda
ikkilamchi fraksiyalarni tarkibida to`yinmagan birikmalar ko`p bo`lganligi sababli,
katalizatorlarning yuzasida ko`p miqdorda koks hosil bulib, katalizatorlarning
ishlash davri kamayadi.
Gidrotozalash ustanovkalariga yangi katalizatorlar solinganda haroratni 330
0
C dan boshlanadi. Vaqt o`tishi bilan katalizatorlarning yuzasiga asta-sekin koks
o`ltira boshlaydi. Shuning hisobiga, katalizatorlarni ish mezoni pasayadi.
Maxsulotda oltingugurtning miqdori ko`payib boradi. Mahsulot sifatini bir xilda
bo`lishining ta`minlash uchun haroratni 380-400
0
C gacha ko`tariladi. So`ngra
jarayonni to`xtatib katalizatorni regenerasiya kilinadi. Gidrotozalash jarayonida
haroratni 400
0
C dan yuqoriga ko`tarilmaydi, sababi, parchalanish reaksiyalari
kuchayib ketishi mumkin. Katalizatorni yuzasidagi koks yondirilgandan keyin
jarayon yana odatdagidek 330
0
C dan boshlab ishlay boshlaydi. Katalizatorni
ishlash davri dizel yoqilg’isini tozalash vaqtida 1 yilni tashkil etadi. Katalizator 2-3
yil ishlaydi, so`ngra aktiv komponentlarini ajratib olish uchun maxsus
korxonalarga yuboriladi. O`rniga yangi katalizator solinadi.
Vakuum gazoylni gidrokrekingga berishdan ilgari gidrotozalash qilanadi,
bunda vakuum gazoylning sifati yaxshilanadi, gidrokreking jarayonining
samaradorligi ortadi.
Piroliz jarayonida olinadigan benzinlarni tarkibida asosan, aromatik
birikmalar va to`yinmagan uglevodorodlar bor. Agar bu xildagi benzinni yoqilg’i
sifatida ishlatiladigan bo`lsa uni sulfidlangan platina katalizatori ishtirokida
oltingugurtli va azotli birikmalardan tozalanib, ko`pqo`shbog’li birikmalar
birko`shbog’li birikmalargacha to`yinadi. Keyin esa birlamchi olingan benzinlar
bilan birga qo`shilib yoqilg’i sifatida ishlatiladi. Agar undan aromatik
uglevodorodlar olish uchun foydalanadigan bo`lsa, benzinni yana bir bor tozalab
to`yinmagan
birikmalar
to`yintiriladi,
keyin
esa,
benzindan
aromatik
uglevodorodlarni ajratib olinadi.
Reaktiv yoqilg’ilarni olish uchun kerosin fraksiyasini, xom ashyoni sifatiga
qarab, ikki usulda gidrotozalash qilinadi. Birinchisida, yengil usulda -oltingugurtli
va azotli birikmalardan tozalanadi. Bunda asosan merkaptanlardan tozalashga
e`tibor beriladi. Agar kerosin fraksiyasida aromatik birikmalarning miqdori 12-
14% mass.dan ko`p bo`lsa, u vaqtda, gidrotozalashni ikkinchi usulda - qattiqroq
rejimda: yuqori bosimda /5-MPa/da olib boriladi. Bunda qisman aromatik
birikmalar naftenlarga aylanadi, shu bilan bir vaqtda oltingugurtli, azotli va
kislorodli birikmalar xam kamayadi, kerosinning sifati yaxshilanadi.
|