Nazorat savollari
1.
Bolg’alash va xajmiy shtamplashda qanday materiallar va zagotovkalar
qo’llaniladi?
2.
Bolg’alash va xajmiy shtamplash uchun boshlang’ich materiallarni
tayyorlash ketma-ketligini gapirib bering.
3.
Bolg’alash va xajmiy shtamplashdan oldin nuqsonlarni qanday
aniqlashadi va bartaraf etishadi?
38
4.
Bolg’alash va xajmiy shtamplashdan oldin zagotovkalarni bir-xil
o’lchamda kesganda yuzaga keladigan metall chiqindilar haqida ma’lumot bering.
5.
Issiq holda xajmiy shtamplashda qanday zagotovkalar qo’llaniladi?
6.
Issiq holda xajmiy shtamplashdan oldin zagotovkalar yuzini shtamplashga
tayyorlashning qanday usullari bilasiz?
7.
Issiq holda xajmiy shtamplash texnologik jarayonining asosiy sxemalarini
keltiring?
8.
Issiq holda xajmiy shtamplash uchun o’lchami bir xil bo’lgan
zagotovkalarni olish usullarini ta’riflab bering?
9.
Issiq holda xajmiy shtamplashda qo’llaniladigan termik ishlov berish
turlari?
10.
Issiq holda xajmiy shtamplashda nima sababdan fosfatlash qo’llaniladi?
39
II-bob. BOLG’ALASHNING MOHIYATI, ASOSIY VA YORDAMCHI
ASBOBLAR
2.1. Bolg’alashning asosiy va yordamchi operatsiyalari
Bolg’alangan pokovkalar shakllari bo’yicha shartli ravishda 9 ta guruhga
bo’linadi (2.1-rasm). Xar biri uchun o’ziga xos bolg’alash operatsiya ketma-ketligi
mavjud.
Masalan, 1 guruhga shakli oddiy bo’lgan, uzunligi bo’yicha doimiy ko’ndalang
kesimga ega bo’lgan pokovkalar kiradi. 2 guruhga uzunligi bo’yicha ko’ndalang
kesimi doimiy bo’lmagan pokovkalar kiradi. Bunday pokovkalarni yoki bolg’alab-
cho’zish, yoki cho’ktirish va bolg’alab-cho’zish operatsiyalari orqali olishadi. Eng
murakkab pokovkalar 6-9 guruhlarda mujassamlashgan. Bunday pokovkalarni
tayyorlashda bir necha operatsiyalardan foydalaniladi.
Bolg’alash asosiy operatsiyalariga cho’ktirish, teshish, bolg’alab-cho’zish,
bolg’alab-kengaytirish,
bukishlar
kiradi.
Bolg’alashning
qo’shimcha
operatsiyalariga burchaklarni urish, aylantirish va bolg’alashdagi payvandlash
kiradi. Ishlov berish operatsiyalari – chetlarni kesish, tekislash, to’g’irlash,
kalibrlash va naqsh qo’yish. Bolg’alashning asosiy terminlari va tushunchalari
GOST 18970–84 da keltirilgan.
Odatda zagotovkadan pokovkani tayyorlash uchun sapfani bolg’alash bilan
boshlanadi. Patron bolg’alash jarayonida yarim maxsulot yoki quymani ushlab
qolish uchun xizmat qiladi. Sapfani bolg’alarning zarblari yoki pressning bosimlari
natijasida bolg’alab, uning ko’ndalang kesik joyi patronga o’rnatilishi lozim bo’ladi.
Sapfaga patronga yukka qarama – qarshi og’irlik o’rnatilib, u bolg’alovchi
ko’prikli kran ilmog’idagi yuklarni qirrasiga ko’tarilib, burab siljituvchiga osilgan
bo’ladi. Patron – bu katta diametrdagi truba bo’lib, unga kichik diametrdagi truba va
yakunida yukka qarama – qarshi og’irlik payvandlangan bo’ladi (2.2-rasm). Quyma
– truba – yukka qarama – qarshi og’irlik tizimi og’irlik markazini shunday
rostlashadiki, bunda tizim o’qi xar doim gorizontal holatda bo’lishi kerak. Odatda
40
quymalar uchun sapfa uzunligi uning diametrining 1,5÷2 barobarini tashkil qiladi.
Sapfa bundan uzunroq bo’lgan xollarda ortiqcha metall kesib tashlanadi.
2.1-rasm. S.N. Xrjanovskiy talqiniga ko’ra o’sish bo’yicha pokovkalar guruhlari
(1-9)
2.2-rasm. Patron uchun sapfani bolg’alash sxemasi:
1,7 – yuqorigi va pastki boyoqlar; 2 – patron kallagi; 3 – yuklarni qirrasiga ko’tarib burab
siljituvchi zanjiri; 4 – patron tanasi; 5 – yukka qarama – qarshi og’irlik; 6 – stopor xalqasi
41
Sapfa diametri quyma massasiga qarab tanlanadi (2.3-rasm). Sapfaning
dumaloq kesimi unga patronni o’rnatishda juda qulay hisoblanadi. Bunday shaklni
dumaloqlatishga mo’ljallangan boyoqlar yordamida yasashadi. Juda og’ir va uzun
pokovkalarni ikkita kran yoki patron yordamida tayyorlashda ikkita sapfa
tayyorlanadi.
2.3-rasm. Quyma massasidan kelib chiqqan holda patron uchun sapfa diametrini
aniqlash grafigi
Quyishning va sovutishning o’ziga xosligidan kelib chiqib, quymalarni
vertikal o’qqa nisbatan konussimon va ko’ndalang kesim bo’yicha ko’p qirrali qilib
quyishadi. Bunda qirralar quyma ichiga bukilgan bo’lganligi uchun quymalarni
dumaloqlatishadi. Dumaloqlatish – bu zagotovkani o’zining o’qi atrofida
aylantirgan holda deformatsiyalab, unga dumaloq shaklni berishdir (2.4-rasm).
Dumaloqlatish yuqori legirlangan po’latlardan yasalgan quymalarga, hamda
yuza sifati past bo’lgan barcha turdagi markadagi po’latlarga nisbatan qo’llaniladi.
Amalda uglerodli va o’rtacha legirlangan po’latlarni dumaloqlatishmaydi.
42
2.4-rasm: Zagotovkani dumaloqlatish sxemasi:
a – dumaloqlatilgangacha bo’lgan quyma; b – dumaloqlatilgandan so’ng holati
Dumaloqlatishni amalga oshirish uchun pastki kesuvchi va yuqorigi yassi
boyoqlardan foydalaniladi. Dumaloqlatish jarayonida darzlarni oldini olish
maqsadida boyoqlarning ishchi qismlari dumaloqlantiriladi. Birinchi o’tishda
quymaning qovurg’alari siqiladi, ikkinchi o’tishda esa quymaning yon tomonlari
siqiladi. Keyingi o’tishlarda kuchlanish oshiriladi.
Kesib olish – bu zagotovkaning bir qismini ochiq kontur bo’yicha asbobning
singdirilishi bilan olib tashlash (2.5-rasm).
Bo’lish – zagotovkani ochiq kontur bo’yicha asbobning singdirilishi bilan
qismlarga ajratish.
Kombinatsiyalangan yoki kesuvchi boyoqlarda dumaloq kesikli pokovkani
bolg’alaganda bo’lish jarayoni uchta tomondan muayyan ketma – ketligida amalga
oshiriladi (2.6-rasm). Boltani boyoqning markaziga o’rnatib, pokovkani kesik
o’ratisdan kesishadi. Zagotovkani 120° gradusga aylantirgandan so’ng, uni yana
o’sha bolta bilan xuddi birinchi holatdagidek kesishadi; qolgan joyi kichik
trapetsiyasimon bolta bilan kesiladi. Kesuvchi boyoqlarda bo’lishda maxsus boltalar
qo’llaniladi.
43
2.5-rasm. Zagotovkani kesish turlari
Zagotovka va quyma massasidan, ko’ndalang kesik o’lchami va shakli, hamda
bolg’alash uchun qo’llaniladigan bolg’alash jihoziga qarab bir necha turdagi kesib
olishlar qo’llaniladi. Shunday qilib xarakatlanuvchi stolga ega bo’lgan presslarda
xajmi katta bo’lgan pokovkalarni kesish bitta yo’nalishli baland boltalarda amalga
oshirish mumkin. Buning uchun bolta yoki uchqirralik bilan boshlang’ich doiraviy
o’yiqlar xosil qilinadi. Shundan so’ng pastki boyoqni schetga shunday surishadiki,
uning yon bo’shlig’i yuqorigi boyoq o’rtasining tagida joylashishi lozim bo’ladi.
Shundan keyin boltani o’rnatishadi va yuqorigi boyoqning bosimi bilan pokovkani
metalldan kesib olishadi. Agarda bolta balandligi yetarlicha bo’lmasa, qo’yimlardan
foydalaniladi.
2.6-rasm. Kesuvchi boyoqlar bilan bo’lish:
a – boyoq bilan; b – qo’yim qo’ygan holda boyoqdan foydalanib
Zagotovkalarni bolg’alarda bo’lishda bir necha turi mavjud. Tepadonsiz ikki
tomondan bo’lganda (2.7-rasm), zagotovka balandligini yarimigacha kesib olishadi,
44
so’ngra boltani chiqarish zagotovkani 180° aylantirishadi. Shundan so’ng yuqorigi
boyoqning asta sekinlik bilan berilgan zarbi natijasida zagotovkani to’g’irlashadi.
Toretsdagi qolgan zausenetsni shakliga qarab kvadrat yoki bir tomonli bolta bilan
olib tashlashadi (2.8-rasm).
2.7-rasm. Ikki tomonlama tepadonsiz bolg’ada zagotovkani bo’lish sxemasi:
a – boltani zagotovkaga kirgazish; b – boltani zagotovkadagi kesimga qarama-qarshi joyga
o’rnatish; d – bo’lish ishlarini yakunlash: 1 – bolta; 2 – zausenets
2.8-rasm. Bo’lib olingandan so’ng zausenetslarni olib tashlash:
a – kvadrat bilan; b – bolta bilan; 1 – kvadrat; 2 – bir tomonli bolta
Bitta tepadonga ega bo’lgan zagotovkani bo’lishda ikki tomonli boltadan
foydalaniladi. Uni zagotovkaning deyarli butun balandligiga qirgazadi (2.9a-rasm).
Shundan so’ng boltani chiqarib, kesilgan joyning tagiga kvadrat qo’yiladi (2.9b-
rasm) va zagotovkaga yuqorigi boyoq bilan zarb bergan holda, uni bo’lishadi.
Boshqa holatda esa zagotovkadagi kesikni aylantirib, uning ustiga kvadratni qo’yib,
unga zarb berishadi va zagotovkani bo’lishadi (2.9d-rasm).
45
2.9-rasm. Bolg’alarda kvadratdan foydalangan holda bo’lish sxemasi:
a – bolta bilan kesim xosil qilish; b – kvadratda bo’lish; d – kvadrat bilan bo’lish: 1 – bolta; 2 –
kvadrat
Bolta uzunligidan oshadigan ko’ndalang kesimga ega bo’lgan to’rtburchak
zagotovkalarni to’rt tomonlaridan kesik xosil qilgan holda bo’lishadi. Oldin kichik
tomonlardan ikkita kesiklarni xosil qilinadi, so’ngra qolgan ikki katta tomonlardan
kesiklar xosil qilinadi. Qolgan tepadonni boltaning muhrasini pastga qaratib,
pressning yuqorigi boyoqi bilan zarb berilib, olib tashlanadi (2.10-rasm). Tepadonli
bo’lishning qolgan barcha turlarida zagotovka toretsida zausenets xosil bo’lmaydi.
Dumaloq va ko’p qirrali ko’ndalang kesimga ega bo’lgan zagotovkalarni
bo’lishni presslarda amalga oshirishadi. Bunda zagotovkalar pastki kesib oluvchi
boyoqga uch tomonlama (2.11-rasm) va bir tomonlama (2.12-rasm) qilib qo’yiladi.
Uch tomonli bo’lishda birinchi kesik zagotovka dimametridan 0.4 mm chuqurlikda
bajariladi. Xar kesik xosil qilingandan so’ng zagotovkani 120° dan kam bo’lmagan
burchakka aylantirishadi. Yakuniy bo’lish uchun esa uchlari kesilgan
trapetsiyasimon bolta ishlatiladi. Bunday boltani ishlatilishi pastki kesuvchi
boyoqda pachoq xosil bo’lishini oldini oladi.
46
2.10-rasm. To’rtta tomondan tepadonga ega bo’lgan pressda bo’lish sxemasi:
1 – zagotovka; 2 – boyoq; 3 – bolta
2.11-rasm. Kombinatsiyalashgan boyoqlarda uch tomonli bo’lish sxemasi
Bir tomonli bo’lish zagotovkadan kichik qismni ajratishda qo’llaniladi.
Bu holatda pastki kesuvchi boyoq yuqorigi yassi boyoqqa nisbatan siljigan
bo’ladi (2.12-rasm).
Presslarda yirik zagotovkalarni bo’lish kerak bo’lsa, yukka qarama – qarshi
og’irlikka ega bo’lgan boltalardan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
47
2.12-rasm. Quymani belgilanishi (a) va uni pressda yumalatilgandan keyingi
bo’linishi (b):
1, 4 yuqorigi va paski boyoqlar; 2 – bolta; 3 – dumaloqlatilgandan keyingi quyma
Yirik zagotovkalarni pressda bo’lishda yukka qarama – qarshi og’irlikga ega
bo’lgan boltalardan foydalanish tavsiya etiladi (2.13-rasm).
2.13-rasm. Yukka qarama – qarshi og’irlikka ega bo’lgan boltalarda bo’lish:
1 – ushlagich; 2 – bolta; 3 – monorels
| 