O c h I q kon ishlari t e X n o L o g I y a s I, m e X a n I z a t s I y a s I va

kanaiining avtomatik qisilishi am alga oshadi. K anat bilan bog’langan vagonetka 
liniyaga chiqadi va olib boruvchi kanat b o ’yicha b o ’shatish stansiyasiga harakat 
qiladi. Belgilangan oraliq bo’yicha keyingi vagonetkalar uzatiladi. Vagonetkalar 
orqaga tashlash y o ’li bilan b o ’shatiladi. Avtom atlashtirilgan kanatli y o ’llarda 
barcha jarayonlar ichshi tarkibsiz am alga oshiriladi.
8 .1 3 - n s m .. K o n n i av to m o b il tr a n s p o r ti v a k a n a tli o sm a y o ’ld a n fo y d a la n g a n h o ld a
q a z ib o lish sxem asi:
I-avtosamosval; 2-yuklash nuqtasi, 3-vagonetkani yuklagich; 4-bo’sh vagonetka; 5-olib 
boruvchi kanat; 6-tortish kanati; 7-bo’shatish nuqtasi; 8-ag’darma
K anatli osm a y o ’llar g ’ildirakli transportlar uchun y o ’l o ’tqazish imkoniyati
b o ’lmagan notekis relyefli joylarda q o ’llaniladi. U lar kon massasini qisqa
m asofalar bo’yicha tog’li joylarda, suv to ’siqlardan, ovraglar, tem iryo’l
y o ’llaridan, avtomobil y o ’llari va boshqa to ’siqlardan tashish imkoniyatini
beradi. Saqlash uskunalari mavjud kanatli osm a y o ’llami bino va inshootlar
ustidan ham o ’tkazgan holda qurish mumkin. Ulardan foydalanish qor
k o ’chkilari yoki boshqa iqlimiy sharoitlarga bo g ’liq b o ’lmaydi. Kanatli
y o ’llarining almashinuv unumdorligi 1.5-3m ing.t b o ’lganligi sababli ular uncha
katta b o ’lmagan karyerlarda q o ’llaniladi. Ulardan foydalanishda foydali
qazilm alam i tarkib bo’yicha ajratish 
qiyinlashadi, uncha katta bo ’lmagan
vagonetkalar sababli qishda foydali qazilm alar yuzasi tezda muzlaydi, bu esa
ulam i b o ’shatishni qiyinlashtiradi va q o ’yim cha tadbirlam i amalga oshirishni
talab qiladi.
Kanatli osm a y o ’llar bilan q o ’llaniladigan m ajm ualam i hosil qilishda foydali 
qazilm alam ing burg’ulash ishlari bilan yaxshi m aydalanishi ta ’minlanishi kerak, 
buning sababi uncha katta bo’lmagan hajm dagi vagonetkalar hisoblanadi. Bu
336

diametri 200mm gacha bo ’igan skvajinalami burg’ulash uchun burg’ulash 
stanoklarini tanlashni talab qiladi. Foydali qazilmani yuklash uchun cho’mich 
hajmi 5 
м
3 b o ’lgan ekskavatorlardan foydalanish ma’qul.
8.8. KONLARNI KOMBINATSIYALASHGAN USULDA QAZIB OLISH
Konlami ochiq va yer osti usulda qazib olish kombinatsiyalashgan qazib 
olish deb ataladi. Kombinatsiyalashgan qazib olish bir vaqtda (vertikal va 
gorizontal maydonda ochiq va yer osti qazib olishni bir vaqtda amalga oshirish) 
yoki ketma - ket b o ’lishi mumkin, bunda boshlang’ich davrda karyeming yuqori 
gorizontlari ochiq usulda va chuqurlashishi bilan yer osti usulda qazib olish 
am alga oshiriladi.
Kombinatsiyalashgan qazib olishning bir vaqtdagi amalga oshirilishida 
sanoat tashkiloti katta masshtablarga ega bo’ladi va yaxshi texnik-iqtisodiy 
ko ’rsatkichlarga ega bo ’ladi. Yer osti kon lahimlari karyer maydonini quritishga 
va kon massasini yer ostidan boyitish fabrikalariga tashishga xizmat qiladi. 
Qoplovchi tog’ jinsi ochilgan kon lahimlariga joylashtirish materiali sifatida 
foydalaniladi. Yer osti ishlari ta’sirida hosil bo’lgan buzilish maydonlariga 
ag ’darmalar joylashtiriladi. Kombinatsiyalashgan qazib olishda ochi va yer osti 
ishlarining bir biriga ta’sirida karyer bortlarining turg’unligini ta’minlash 
qiyinlashadi, buning sababi yer osti bo’shtiqlaming mavjudligidir, shu sababli 
burg’ulash-portlatish ishlari kon massivlari siljishi oqibatida hosil bo’ladigan 
yoriqlar oqibatida yomonlashadi, bunda turli kon lahimlarini ushlab turish 
b o ’yicha va nazorat b o ’yicha tadbirlar amalga oshiriladi. Bu ta’sirlami 
kamaytirish maqsadida yer ost' ishlarini ochiq kon ishlari ta’siri kam bo’lgan 
yoki bo ’lmagan maydonlarda o ’tkazish talab qilinadi. Bunday hollarda 
murakkabliklar faqatgina ochiq va yer osti ishlar yaqinlashganda hosil bo’ladi. 
Unda burg’ulash-portlatish ishlarini olib borish uchun maxsus tadbirlar amalga 
oshiriladi, shuningdek butunliklaming optimal parametrlari tanlanadi, qazib 
olingan bo ’shliqlami to ’ldirish tizimi qo’llaniladi.
337

O ch' ] kon ishlarining nisbatan murakkab holatlari oldin yer osti usulida 
qazib olingan maydonlam i qazib olishda (qayta qazishda) hosil b o ’ladi. Asosiy 
murakkabliklar m assivning buzilishi va bo ’shliqlam ing mavjudligi bilan hosil 
b o ’ladi. Bunday holatlardagi burg’ulash-portlatish skvajinalari nafaqat portlatish 
uchun, balki b o ’shliqlam i ham aniqlashga q o ’llaniladi, ular o ’z vaqtida to ’ldirish 
y o ’li bilan yoki chuqur skvajinalami k o ’p qatorli portlatish bilan amalga 
oshirilishi 
kerak. 
B o ’shliqlami 
to ’ldirishning 
oxirgi 
usulidan 
k o ’proq 
foydalaniladi, chunki bu holda katta ishlar bajarilishi talab qilinmaydi va 
nisbatan arzonroq. Y o ’qotilgan rudalam ing xavfsiz ishlashi uchun davriy holda 
50x50 m va undan kichik setkada kuzatish skvajinalari burg’ulanadi. 
A niqlangan xavfli zonalar maxsus belgilar bilan belgilanadi. Yoriqlar va 
teshiklam ing aniqlanishi holatida b o ’shliqlam i 
to ’ldirish bilan 
bog’liq 
b o ’lmagan ishlar to ’xtatiladi. B o ’shliqlam i y o ’qotish maxsus proekt asosida 
am alga oshiriladi. Q ayta qazib olishda pog’ona balandligi 2m arta va undan 
k o ’pga kam aytiriladi, pog’onaning qiyalik burchagi kamaytiriladi v a ishchi 
m aydonlam ing kengligi oshiriladi.
JU

9. BOB. QURILISH TOG’ JINSLARI KONLARINI QAZIB OLISH
9.1. QURILISH TOG’ JINSLARI BO’LGAN QURILISH MATERIALLARIGA 
TALABLAR
Qurilish tog’ jinslariga ularni qayta ishlash yo’li bilan, tozalash yoki ishlov 
berish bilan quyidagi qurilish materiallari olish mumkin bo’lgan tog’ jinslari 
kiradi: shag’al, maydalangan tosh, qum, devor toshi, tabiiy yuzalovchi tosh. Bu 
qurilish materiallari GOST talablariga javob berishi kerak, bu esa asosan 
qurilish materiallarini qazib olish va mexanizatsiyalashga qo’yiladigan 
talablardir. Shag’al, maydalangan tosh va qum uchun GOST bo’yicha frakstiya 
o ’lchamlari, gilsimon va qumli zarrachalaming tarkibi, sovuqqa turg’un bo’lish, 
nimjon aralashm alaming mavjudligi va shag’al va maydalangan tosh uchun 
urug’lar formalari talablari q o ’yilgan.
Maydalangan tosh nimjon tog’ jinslari ajratmalari mavjud (qisilishga 
bo ’lgan qattiqlik chegarasi <т„<20МПа) bo ’lishi 10% dan ko’p bo’lmagan, 
changsimon va gilsimon qismlaming 3% dan ko’p bo’lmaganligi, plastinkali 
(leshadli) va ignasimon o ’lchamlari 15% dan oshmagan (massas bo’yicha) 5-10, 
10-20, 20-40 va 40-70mm li frakstiyalar bilan chiqariladi. Qattaqligi bo’yicha 
maydalangan tosh ettita turga b o ’linadi: 1200, 100, 800, 600, 400, 300, 200. 
Turlari uning qisilishga b o ’lgan qattiqlik chegarasiga mos keladi. Sovuqlikka 
bardosh berishi b o ’yicha maydalangan toshlar shuningdek etti turga bo’linadi: 
M rzl5, Mrz25, Mrz40, MrzlOO, Mrz 150, Mrz200, Mrz300 (sonlar almashinuv 
bo’yicha muzlash va erish stikli sonlarini bildiradi).
Qum-shag’al aralashmasi ajratilishi bilan olinadigan shag’al maydalangan 
tosh kabi xaraktlerlanadi. Shu o ’rinda gilsimon va qumsimon birliklar 1% dan 
oshmasligi kerak (m assa b o ’yicha).
Qum tabiiy va maydalangan bo’ladi. Tabiiy qumda boyitishdan keyin 5% 
dan oshmagan diametri 5-10mm bo’lgan urug’lar bo’lishi va 0.5% dan 
oshmagan 10mm dan kattaroq urug’lar bo’lishi mumkin (massa bo’yicha). 
Qumsimon, gilsimon va ilmison qumdagi bo’laklar 3% dan oshmasligi kerak
339

(shuningdek gilsimon 0.5% dan oshm agan). Turli tog’ jinslari va frakstiyalardan 
maydalangan tosh ikkita frakstiyada chiqariladi (1.25dan kichik va 0.63mm dan 
kichik) va qattiqligi bo ’yicha ikki turda bo ’lishi mumkin (800 va 400). Undagi 
qum sim on va gilsimon b o ’laklam ing b o ’lishi 5% dan oshmasligi kerak 
(shuningdek gilsimon 0.5% dan k o ’p b o ’lmagan).
D evor toshini (arralangan) ohaktosh, tufa, opok va boshqa tog’ jinslaridan 
zichligi 2100 

Download 8,39 Mb.