кг!
m
1
dan kam b o ’lm aganda arralash yo’li bilan olinadi. Quyidagi
devor toshlari ishlab chiqariladi: 4, 7, 10, 15, 25, 35, 50, 75, 100, 125, 130, 200,
300 va 400. M arkalar zichlikka qarshiligiga m os keladi. Devor toshi uzunligi
390 va 490, kengligi 190 va 240, balandligi 188 va 288 mm k o ’rinishida
arralanadi. Mumkin b o ’lgan xatoliklar ± 8mm. Devor bloklari tabiiy toshdan
uzunligi 500-3020, kengligi 820-1000, balandligi 300, 400, 500mm b o ’lgan
holda arralanadi. Mumkin b o ’lgan hatoliklar ±10 mm.
Y uza toshi chiroyli ranga, kerakli qattiqlikka, tabiatga turg’un va monolitligi
kabi xususiyatlarga ega b o ’lishi kerak.
Y uqorida k o ’rsatilgan qurilish m ateriallariga bo’lgan qurilish to g ’ jinslaridan
talablam i qazib olinadigan to g ’ jinslarining tabiiy xususiyatlaridan qattiqlik,
dekorativlik,
monolitlikni
maksim al
saqlab
qolishga
qazilm alarning
texnologiyasi va mexanizatsiyalari jav o b beradi. Shu sababli qurilish to g ’
jinslarini qazib olish boshqa to g ’ jinslarini qazib olishdan farq qiladi.
9.2. SHAG AL KARYERLARIDA TOG’ (INSLARINI QAZIB OLISH
TEXNOLOGIYASI VA MEXANIZATSIYALASH
Shag’alning katta qismi c h o ’km a karbonat to g ’ jinslaridan olinadi, ularning
konlari asosan evropa rayonlarining M arkaziy joylarida va Povoljeda
joylashgan. Karbonat to g ’ jinslarining konlari murakkab struktura bilan,
yotishning turli holatlari bilan va uning tarkibi bilan, turli qattiqlikdiga va
qalinlikdgi tog’ jinslarining alm ashinuvi bilan haratkerlanadi. Shu o ’rinda
foydali qazilm ada tarkibi 25-30% ni tashkil qiluvchi eng qattiqlari qalinligi 0.5-
2.5m holda yotadi, bu esa ularning qazib olinishini va qattiq holda chiqadigan
340
maydalangan toshni olishni qiyinlashtiradi. Maydalangan toshni shuningdek
m agm atik va metamorfik tog’ jinslaridan ham olishadi, ular bir turlilik, katta
qattiqlik, yuqori sovuqqa chidamlilik, uncha katta bo'lmagan suv qabul qilish
qobiliyati va kam porlilik bilan xarakterlanadi. Bunaqa tog’ jinslarining konlari
Kol yarim orolida, Kareliyada, Leningrad tumanida, Ukrainada, Kavkazortida,
U ralda va Uzoq sharqda joylashgan. Bunaqa konlami valli usul bilan burg’ulash,
ekskavator va avtosamosval ishlaridan foydalangan holda qazib olinadi.
M agm atik va metamorfik tog’ jinslaridan qazib olinadigan tog’ jinslarining
nisbatan kamligi ulami iste’molchiga bo’lgan tashish masofasining kattaligi
bilan asoslanadi. O ’rtacha turdagi maydalangan toshlami 300-400 km, yuqori
sifatlilam i esa - 600-800km ga tashish ma’qul. Shu sababli evropa qismlardagi
M arkaziy rayonlarda maydalangan toshning katta qismi karbonatli to g ’
jinslaridan qazib olinadi. Maydalangan toshni ishlab chiqarish uchunshuningdek
m aydalanadigan tog’ jinslari - valunlar ham qo’llaniladi.
Karbonatsimon tog’ jinslari qazib olinadigan konlardangi qoplovchi tog’
jinsi qalinligi 2 - 15m oralig’ida bo’ladi. Qoplovchi tog’ jinslari asosan gilsimon
va qum gilsimon ko ’rinishda bo ’ladi. Ochish ishlari boshqa konlardagi ochish
ishlariga hos b o ’ladi va quyidagi mobil uskunalardan foydalaniladi: buldozer,
skreper, kichik va o ’rta modelli ekskavatorlar (cho’mich hajmi 2-5 m3) va
avtosam osvallar bilan majmualar. Ochilgan maydonlarga qoplovchi tog’ jinsini
tashlash bilan qo ’llash imkoniyati bo ’lganda cho’mich hajmi 6-15 m3 bo’lgan
draglaynlardan foydalaniladi.
M aydalangan toshni qazib olish uchun mexanizatsiyalash va qazib olish
texnologiya asoslari quyidagicha bo’ladi. Maydalangan toshni qazib olish
jarayoni foydali qazilmani zaboyda qazib olish jarayoniga kirganligi sababli,
uni maydalash, ajratish, boyitish, omborxonaga cho’zish va tayyor mahsulotni
iste’molchiga etqazib berish jarayoni sababli, tashkilot quyidagi asosiy
stexlardan tashkil topadi: kon (karyer), maydalash-ajralish va omborxonalash.
Q azib olish va qayta ishlash texnologiyasi umumiy holda maydalangan toshni
butun va y o ’qotishlarsiz chiqishini ta’minlashi kerak. Shu sababli bunday
341
tashkilotning
tuzilmasi
kompleks
m exaniyazastiyalash
b o ’yicha barcha
texnologik oqim ning uskunalariga ega b o ’lishi kerak (zaboydan tayyor mahsulot
om borlarigacha). U ncha katta b o ’lmagan tashkilotlarda (yillik unumdorlik 200-
400 m ing.m3 maydalangan tosh) konchilik stexida mobil b o ’lgan dizelli
uskunalar va m aydalan ajratish tsexida harakatlanadigan maydalagichlardan
foydalaniladi. N isbatan katta tashkilotlarda konchilik stexida unumdorligi mos
keluvchi katta uskunalar va maydalash ajratish stexida foydali qazilmani qayta
ishlash uchun turg’un maydalash-ajratish uskunalari q o ’llaniladi (tashkilotning
yillik m aydalangan tosh ishlab chiqarishi 400-1000 ming.m3).
Karbonatli to g ’ jinslarini qazib oladigan konlardagi asosiy texnolgik
jarayonlardan biri bu ulami qazib olishga tayyorlashdir. M urakkab karbonal
tuzilishiga eg a qatlam lar shunday portlatilishi kerakki, bunda nisbatan yumshoq
tog’ jinslari yaxshi maydalanishi va qattiqlari esa nisbatan kamroq maydalanishi
kerak. A lohida qazib olish uchun qatlam lam ing minimal harakatlanishi bilan
portlatish am aliyoti q o ’llanilmoqda. Lekin shu o ’rinda ham karbonat
qatlam laridagi qattiq qatlam lar maydalanib ketishi va ulam ing boshqa tog’
jinslari bilan aralashuvi amalga oshadi. Shu sababli karbonat qatlamlarini osma
traktorlar bilan qatlam bilan yumshatishni q o ’llash m a’qul (rasm. 9.1). D-652
AS yum shatgichlari DET-250M traktor bazasidagi yoriqli tog’ jinslari qisilishga
bo ’lgan qarshiligi 60-80M Pa b o ’lgan to g ’ jinslarini yum shatishda qo’llaniladi.
Nisbatan qattiq to g ’ jinslari (120 M Pa gacha) kombinatsiyalashgan usul bilan
yum shatiladi (m exanik yum shatishga massivni siltashga qaratilgan portlatish
yordam
beradi).
M exanik
yum shatishda
tog’ jinsini
yuklash
uchun
ekskavatorlardan foydalanish m a’qul va ulam i tashishga avtosamosvallardan
foydalaniladi. Stexda maydalangan tosh m aydalanadi va elakdan o ’tkaziladi va
stexdan om borlarga boradi va ombordan iste’molchilarga etkazib beriladi.
M aydalangan tosh karyerlaridan olinadigan maydalangan tosh qoyasimon
qoplovchi tog’ jinslari va foydali qazilm alam ing boyitish chiqindilaridan
olinadigan m aydalangan toshdan k o ’ra 1.5-2 marta qimmat.
342
9.1-rasm. O sm a yum shatgichlardan foydalangan holda pog’onani qazib olish texnologik
sxemasi:
1-buldozer-yum shatgich, 2-ekskavator; 3-avtosamosval
9.3 . QUM-SHAG'AL TOG’ JINSLARINI QAZIB OLISH VA QAYTA ISHLASH
TEXNOLOGIYASI VA MEXANIZATSIYALASH
Qum-shag’al konlari yurtimizda keng tarqalgan. Ular plastsimon yotish bilan
xarakterlanadi va asosan turli o ’lchamdagi valunlar va gilsimon tog’ jinslari
linzalariga ega b o ’ladi. K o’plab hollarda konlar suv bilan qoplangan.
Kompleks mexanizatsiyalash tarkibi va qazib olinadigan qum-shag’al
massasining qayta ishlash maydoni asosan uning tarkibi va yotish holatlariga
bog’liq b o ’ladi, shuningdek uning tarkibida mavjud gilsimon tog’ jinslarining va
valunlaming mavjudligi bilan farqlanadi.
Quruq va nisbatan namlangan uncha katta bo’lmagan karyerlami qazib
olishda (unumdorligi yiliga 100-150 ming.m3) harakatlanadigan maydalash-
ajratish
uskunalaridan
foydalaniladi.
Qum-shag’al
massasini
yuklash
ekskavatorlar yoki bir cho’michli ekskavatorlar bilan amalga oshiriladi (rasm.
9.2). nisbatan katta karyerlarda maydalash-ajratish uskunalari yarim turg’un
b o ’ladi va ularga kon massasi zaboylardan avtosamosvallar va bir cho’michli
yuklagichlar bilan tashib kelinadi. Tayyor mahsulot bevostida iste’molilaming
transport vositalariga yuklanadi yoki omborlarga joylashtiriladi.
343
Nisbatan suvlangan yoki to ’la suvlangan konlam i qazib olishda suzib
yuruvchi qazib olish va qayta ishlash uskuna]i er snaryadlaridan foydalaniladi
(rasm. 9.2), ularda bir vaqtda qum -shag’al massasi elanishi bilan bir vaqtda
ularni yuvish ham am alga oshiriladi va valunlar mavjud b o ’lganda ularni
maydalangan tosh k o ’rinishiga keltirib maydalash ham am alga oshiriladi. Qum-
shag’al m assasini yoki tayyor mahsulotni tashish baijalar yoki pulpovodlar bilan
pantonlarda m ustahkam langan holda amalga oshiriladi. Suzuvchi snaryadli
bunday m ajm ualam ing davriy unumdorligi 500 ming.m3 g a etadi.
|
