к „ = а , / а ,
к„=(
1 -Д л) /Я ,
( 1 0 .2 )
Bunda,
, Л,- qazib olingan ko’miming zolligi va uni
yopilgan
zaxiralardagi zolligi, birlik.
Foydali qazilmaning y o ’qotilishi hajmi (л*3):
* = Y,-K,
Bunda, K„,- yopilgan zaxiralardan qazib olingan foydali
qazilma hajmi,
мъ.
Foydali qazilmaning y o ’qotilish koeffitsiyenti:
Foydali qazilmaning aralashuv koeffitsiyenti:
Foydali qazilmani yo ’qotish va aralashuvini kamaytirish b o ’yicha ishlar
karyemi proekt qilishda va foydalanish davrida amalga oshiriladi. Karyemi
proektlash kuzatuv ishlari asosida amalga oshirish kerak, shunda karyemi qazib
olish tizimini tanlash va ulam ing elementlarini aniqlash osonlashadi.
Qiya va tik
qiya konlami qazib olishda yo’qotishlami kamaytirish uchun konlami
qazilmaning osilgan tomonidan qazib olish amalga oshiriladi. Mobil transport
turlaridan foydalanish (misol uchun, avtomobil transporti) murakkab tuzulishli
qazilmalami qazib olishda y o ’qotishlami kamaytirishga yordam beradi.
Konlardan foydalanishda y o ’qotishlami kamaytirish yangi va zamonaviy
texnologiyalami joriy
qilish bilan amalga oshadi, bunda konlarda alohida qazib
olish amalga oshirilishi mumkin. Shunday qilib, karyerlarda teskari mexanik
kuraklar, gidrvlik ekskavatorlar, g ’ildirakli
skreperlar bilan majmuada
yumshatgichlardan foydalaniladi. Foydali qazilmalami qazib olishda ulaming
nisbatan to’liq qazib olinishi uchun avval marksheyder ishlarini amalga oshirgan
holda maydonning tuzilishini, dezyunktiv o ’zgarishlami nazorat qilish va
boshqa hollarga e ’tibor berish kerak. Shunda foydali qazilmaning yo’qotishlari
kamayadi va sifati oshadi.
359
Konlam i qo’shim cha qazib olish maxsus transport turlari va uskunalar bilan,
karyeming yopilgan
bortlarida, karyer tubida, himoyaviy va chegara
butunliklarida minim al foydali qazilma qolishini ta ’minlagan holda amalga
oshiriladi. Misol uchun, kon ishlarini yotgan k o ’mir
m aydonlarida tugatish
uchun shnekburg’ulash uskunalaridan (rasm. 10. 1), tik qiya plastlarda -
draglaynlardan (rasm. 10.2) foydalanish mumkin.
10.1-rasm .. K on is h la rin i tu g a tis h d a sh n e k li b u r g ’u lash m a s h in a la rid a n fo y d a la n g a n
h o ld a q a z ib olish sx e m a si:
1 - shnekli b u rg ’ulash m ash in a si; 2 - karyer bortining oxirgi holati; 3 - k o ’m ir qatlam i
10.2. R a sm .. T u g a tilg a n k o n is h la r id a k o ’m irn i d ra g la y n y o rd a m id a q a z ib o lish sxem asi:
1 - draglayn; 2 -
av to sam o sv al; 3 - k o ’m ir plasti
1 0.4. QAZIB OLINGAN FOYDALI QAZILMANING SIFATIGA QAZIB OLISH
TEXNOLOGIYASI VA MEXANIZATSIYASINING TA’SIRI
Karyerlarda qo ’llaniladigan mexanizatsiyalash vositalari va asosiy qazib
olish ishlarini bajarish usul lari katta miqyosda qazib olingan foydali qazilma
sifatiga, yo ’qotishlar darajasiga va boshqa jinslar bilan aralashuviga ta’sir qiladi.
Bu ta ’sir katta m iqyosda m urakkab tuzulishli konlami qazib olishda, qazib
360
olinadigan kon massasi bir necha murakkab zaboylar holatida ko’ringanda
k o ’rinadi. M urakkab zaboylaming barcha turlari ulaming turlariga hos
k o ’rinishda b o ’lishi mumkin (rasm. 10.3).
I-turga
balandligi b o ’yicha ikkita va undan ortiq gorizontal
va yotgan holda
joylashgan alohida qazib olinadigan qatlamli foydali qazilma va qoplovchi tog’
jinsi b o ’lganda yoki qayta ishlanadigan foydali qazilmalaming turli turlari
b o ’lgan zaboylar kiradi. Bu zaboy turlari bir qancha ko’mir, fosforit va qurilish
materiallari konlarida ko’rinishi mumkin.
10.3-rasm .. M u ra k k a b tuzilishli zaboy tu rla ri:
