SH
nisbati bilan aniqlanadi, y a’ni
k " = S ./S .-
kmp
koeffitsiyenti vaqt oralig’ida (kvartal, yil) buzilgan yerlaming qayta
tiklangan yerlarga nisbatiga teng. Rekultivastiya ishlarining normal holatida bu
k o ’rsatkich nolga teng b o ’ladi.
Misol I.
Ikkita y o ’l qayta tashlanm asi orasidagi ISOOm uzunlikka ega a g ’darm a oxiri
berkligining qabul qilish qobiliyati va te m iry o ’llam in g m aksim al qayta tashlanish qadam ini
aniqlang. T o g ’ jinslaridan a g ’darm a hosil qilish EK G -8I yordam ida am alga oshiriladi.
A g ’darm a p o g ’onasining balandligi 20m.
Echish.
1.
к,
= 0 .9 deb qabul qilam iz va (5.3) fo rm u la b o ’yicha y o ’lning qayta yotqizilish qadam ini
aniqlaym iz
Л о = (1 1,9 + 16,3)0,9 = 2 5 ,
4м
2.k pB
= 1 .1 5 deb qabul qilam iz va (5.4) fo rm u la b o 'y ic h a a g ’darm a oxiri berkligining qabul
qilish qobiliyatini aniqlaym iz
Vo.m
= 2 0 • 25.4 • 1500 / 1. 15 = 662600л<3
Misol 2.
Q oplovchi to g ’ jin si b o ’yicha karyem ing unum dorligi 3000
м* I coam
b o ’lganda va to g ’
jinslarini tashish (zichligi 2.5
т /м * )
B elA Z -540 avtosam osvallarida am alga oshirilganda
226
buldozerli a g ’darm aning ish fronti uzunligini aniqlash. Avtosamosval kuzovida tog’ jinsi
m aydalanganligi koeffitsiyenti 1.3 ga teng.
Echish.
1. A vtosam osval tom onidan tashiladigan to g ’ jinsi hajmini aniqlaymiz
Va
= 4 0 1 ,3 / 2 ,5 = 2 0,8л»5
= 1-4 deb qabul qilam iz va (5.19) form ula bo’yicha lsoatda ag ’darmaga bo’shatiladigan
avtosam osvallar sonini aniqlaym iz:
N
,, = 3 0 0 0 1 .4 /2 0 .8 = 202
^
. = 2 d e q deb qabul qilib va (5.18) form ula b o ’yicha a g ’darmada bir vaqtda
b o ’shatiladigan avtosam osvallar sonini aniqlaymiz:
Na =
2 0 2 - 2 / 6 0 = 7
4.
ln
— 20.И deb qabul qilam iz va (5.17) form ula bo’yicha b o ’shatish frontining uzunligini
aniqlaym iz
Ьфр
= 7 -2 0 = 1 4 0 *
5.
(5.20) form ula b o ’yicha a g ’darma froniming uzunligini aniqlaymiz
£ * „ = 3 - 1 4 0 = 4 2 0
м
227
6 . BOB. KARYER MAYDONINI OCHISH
6 .1 . KARYER MAYDONINI OCH ISHNIN G M OHIYATI
Foydali qazilm alam i ochiq usulda qazib olishda kon massasi karyeming
ishchi gorizontlarida joylashgan zaboylardan, ulam i karyerda yoki yuqori
qism dagi qabul qilish nuqtalarigacha tashiladi (ko’chiriladi).
B o ’sh tog’ jinslarini qabul qilish nuqtalari bu ichki va tashqi ag’darmalar va
foydali qazilm alar uchun omborxonalar va boyitish fabrikalaridir. Karyerdagi
ishchi gorizontlar va kon massasini qabul qilish nuqtalari karyer yuqori qismida
asosan turli balandlik nuqtalariga ega bo ’ladi. Shunday qilib, karyerda karyer
transportining unumli va iqtisodiy maqul ishlashini ta ’minlovchi transport
aloqalarini qurishda, ulami ham rejada ham profilda optimal joylashtirish
vazifasi turadi. Bu vazifa karyemi ochishni proeklashda echiladi. Karyer
m aydonini ochish karyer transportlarini karyer b o ’ylab ishchi gorizontlarga
harakatlanish va undan qoplovchi to g ’ jinsini a g ’darmalarga, foydali qazilmani
esa boyitish fabrikalariga tashish imkoniyatini beruvchi kon lahimlari bilan
am alga oshiriladi. Ochuvchi kon lahimlari yuzadan yoki allaqachon ochilgan
oraliq ishchi gorizontdan boshlanadi va ochuvchi gorizont ishchi maydonida
yaqunlanadi.
O chishning usuli, sxemasi va tizimi mavjud.
Ochish
ttfu//ochuvchi kon lahimlari bilan xarakterlanadi. Karyer ishchi
gorizontlarini ochish uchun ko’p hollarda ochiq kon lahimlaridan foydalaniladi.
Kam hollarda karyerlami ochish yer osti va kom binastion kon lahimlari bilan
am alga oshiriladi. B a’zi hollarda karyer gorizontlarini ochish kon lahimlarisiz
ham am alga oshirilishi mumkin.
Ochish shemasi -
bu hozirgi vaqtda karyem ing kon massasini qazib olish
gorizontlari va kon massasini tashish gorizontlari orasidagi aloqani taminlovchi
barcha ochuvchi kon lahimlarining y ig ’indisi. Ochish sxemasi kon ishlarining
aniq holatida ochuvchi kon lahimlarining turi, soni va joylashuvini k o ’rsatadi.
228
Ochish tizimi —
bu karyemi ochish sxemasining karyeming ishlash davri
ichidagi o ’zgarishi. Ochish tizimi qo’llaniladigan ishchi gorizontlami ochish
usuli va sxemalarini ko ’rsatadi.
Asosiy karyer transportlaridan foydalangan holda karyeming ishchi
gorizontlarini ochish (temiryo’l, avtomobil va konveyer) maxsus qiya kon
lahimlarini ochishni talab qiladi. Bu kon lahimlarining o ’lchamlari karyer
transportining o ’lchamlariga mos kelishi kerak, uning harakatlanish tezligini va
bo ’sh tog’ jinslarining fizik-texnik xususiyatlarini inobatga olishi kerak.
P og’onalar ish frontiga ko’ra ochuvchi kon lahimlari qanotli va markaziy
joylashgan bo ’lishi mumkin (6. 1-rasm.).
G ’ildirakli karyer transportida va unga xizmat ko’rsatadigan bitta ochish kon
lahimi mavjudaligida ish fronti ichida transport qaytish harakatiga (to’g ’ri va
teskari) ega b o ’lishi mumkin. Ochuvchi kon lahimlari bunday holatda unga
bo ’sh transport vositalarini qabul qilish va ulardan tog’ jinslarini olib chiqishga
ko’llanilishi mumkin. Bunday ish fronti pog’onada oxiri berk deb ataladi. Bu
usul asosan tem iryo’l transportida keng qo’llaniladi. Gorizontni ikki va undan
ortiq ochuvchi kon lahimi xizmat ko’rsatsa ish fronti ichida ham borib
qaytadigan, ham bir tomonli harakatni qo’llash mumkin. Bunday holda bitta
ochuvchi kon lahimi transportlami qabul qilishga, iqqinchisi chiqarishga xizmat
qiladi. Ishlar frontidagi bunday ishlash usuli ochiq deb ataladi. Ochiq usul
oqimli harakatlanishda transportlaming tez harakat qilishi imkonini beradi, lekin
ikkinchi kon lahimidan foydalanish uchun qo’shimcha vositalar va qurilish
ishlarini talab qiladi.
Qazilmaning yotish burchagiga ko’ra ishchi gorizontlami ochish turli
bo ’lishi mumkin. Shunday gorizontal konni qazib olishda karyeming ishlash
vaqtida ochuvchi kon lahimlarini o ’tish usuli o ’zgarmaydi va karyeming qurilish
davrida tugaydi.
229
6.1-rasm .. P o g ’o n a la r n in g k o n ish la ri fro n ti tu r la r i:
a, v - transportning o rtg a qaytishiga m o ’ljallangan oxiri berk va ochuvchi kon lahim larining
qanotda joylashuvli; b - transportning ortga qaytishiga m o ’ljallangan oxiri berk va ochuvchi
kon lahim larining m aik azd a joylashuvli; g - transportning oqim li harakat qiluvchi ochiq va
ochuvchi kon lahim larining qanotda joylashuvli.
Qiya va tik qiya kaiyerlam i foydalanishga topshirishda ular bir nechta
elpig’ichsimon gorizontlar bilan ochiladi. Keyinchalik qazib olishga bundan
chuqurroq gorizontlar kelganda ulam ing ochilishi ham am alga oshiriladi.
Shunday qilib gorizontlam i ochish karyerning butun foydalanish davrida amalga
oshiriladi.
6 .2 . O CH IQ KON LAHIM LARI VA ULARNING Q O ’LLANILISHI
Ochiq kon ishlarini am alga oshirishda ikki turdagi kon lahimlari q o ’llaniladi
- kapital va kesuvchi transheyalar.
/Capital transheyalar
- qiya ochiq kon lahimlari va ular ishchi gorizontlami
ochish uchul qo ’llaniladi. M aydonning relyefidan kelib chiqqan holda kapital
transheya trapestiya k o ’rinishida ko ’ndalang kesimli yoki to ’g ’ri b o ’lmagan
uchburchaksimon b o ’lishi mumkin (to ’rtburchak). Kapital transheyalar uzoq
vaqt xizmat qiladi va ularda transport aloqalarini joylashtirish uchun
m o’ljallanadi.
Kapital transheyaning asosiy elementlariga uning asosining kengligi B.„ ,
chuqurligi
b o ’ylama qiyaligi
i.m,
bortlar qiyalik burchaklari
atm,
rejadagi
uzunligi
L^m
va qurilish hajmi
Vlm
kiradi (rasm. 6.2).
| 