70
Oqimlari. Xinayana
buddaviylikning asosiy yo‘nalishlaridan biridir. “Xinayana”
so‘zi “kichik arava” ma’nosini anglatib, u diniy yo‘nalish sifatida mil. av. I asrda
shakllangan. Biroq uning asosiy qoidalari ancha avval, jumladan, “Tripitaka” da
bayon qilingan.
Xinayana ta’limotiga ko‘ra, dharmalar tabiatini o‘rganishga va nirvanaga ma’naviy
yo‘l bilan erishiladi. Bu yo‘l juda og‘ir, shu sababli monaxlargina nirvana holatiga
yetishi mumkin. Keyinchalik Xinayanada murakkab va dabdabali ibodatlar
(masalan, “Budda tishiga sig‘inish”), buddaviylikning muqaddas joylariga ommviy
ziyoratlar joriy qilingan. Bu yo‘nalish Sharqiy Hindiston, Shri Lanka, Hindixitoy
davlatlarida tarqalgan.
Maxayana
Xinayana bilan bir qator buddaviylikda ikkinchi asosiy yo‘nalish
bo‘lib, u ruhiy kamolot ahdiga rioya etuvchi, xudoga iltijo qiluvchi rohiblarga
in’omlar berib yordam ko‘rsatuvchi har qanday oddiy dindor najot topishi mumkin,
degan ta’limotga asoslanadi. Unga ko‘ra, Budda tanasi jonzotlarni azobdan
qutqarish uchun turli maxluqotlar shakliga kirishi va hayot zanjirining barcha
vakillari uni o‘rganishi, anglashi mumkin. Bu narsa cheksiz Budda ramzlarining,
xudolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Xudolarga ishonishning bu yo‘li
barcha uchun mumkin bo‘lgan sababli u “ katta arava” nomini olgan.
Lamaizm – buddaviylikning asosiy yo‘nalishlardan biri. U Tibet tilida “ lama” – “
eng ulug‘” degan ma’noni anglatadi. Mazkur diniy yo‘nalish rahbari Lama deb
ataladi.
Lamaizm Tibetda VII – XIV asrlarda tibetliklarning qadimiy dini Bon –po
(shomanizmning bir turi) unsurlarini qabul qilgan Maxayana va Tantrizm asosida
vujudga kelib, hozirgi vaqtda tibetliklarning asosiy dini hisoblanadi. U bir necha
firqa va mazhablarga bo‘linadi. Lamaizm XVI asrlar oxirlaridan mo‘g‘ullar, XVI
asr boshlaridan Rossiya hududida yashovchi buryatlar, tuvaliklar va qalmiqlar
orasida ham tarqaladi. Buddaviylikning barcha aqidalarini qabul qilgan lamaizmda
inson faqat lamalar yordamiada najot topadi. Lamalarsiz nirvanaga yetishish u
yoqda tursin, kishi bu dunyoga qaytib kelishda ham hech narsaga erisha olmaydi,
deb ta’kidlanadi.
