axborot-
psixologiya urush
– bu:
–
dushmanning axboroti, axborot tizimlari va aholisining ongiga ta’sir
qilib, ularni boshqarishga erishish;
51
–
o’z axborot tizimlari himoya qilingan holda dushman axborot
tizimiga ta’sir qila olish;
–
zamonaviy dunyo siyosatining asosiy vositasi bo’lib, o’zga
davlatlardan siyosat, iqtisodiyot va boshqa sohalarda ustunlik
qilishning yaxshi vositasidir;
–
davlatlararo aloqaning bir turi bo’lib, bunda o’rtadagi qarama-
qarshilikni echishda dushmanning axborot sohasiga yangi uslub,
vosita va texnologiyalar bilan ta’sir etish tushuniladi.
Odatda, axborot urushi hujumkor tarzda amalga oshiriladi, biroq mudofaa tadbirlari
ko’rinishida ham olib borilishi mumkin. Hujumkor urush haqida keng yoyilgan nuqtai
nazarni keltiramiz. U radioelektron hujum ko’rinishida, Internet, televidenie, radio,
matbuot va kino vositalari yordamida olib borilishi kuzatiladi. Bunda o’zgalar
hududida o’z axborotini faol tarqatish, boshqa tomonning ma’lumotlarni sir tutish
qoidalarini, yaxlitligini va ishonchliligini buzish, raqibning dasturiy ta’minot tizimini
barbod qilish va h.k. usullar vositasida olib borilishi mumkin.
Urush davomida radioelektron himoya, axborot vositalarini texnik jihatdan
muhofaza qilish, aholining psixologik himoyasi, yashirin harakat qilish, soxta iz
qoldirish singari mudofaa tadbirlaridan ham foydalaniladi.
O.A.Kolobov va V.N.Yasenev shunday yozishadi: “Axborot urushining
himoyalanish, hiyla-nayranglar ishlatish, degradatsiya va axborotni inkor etishni
nazarda tutuvchi kamida etti turini farqlash mumkin. Ularni qisqacha ta’riflab,
quyidagilarga ajratsa bo’ladi:
1) komanda-boshqaruv urushi (Command and Control – dushmanning “boshi” va
“bo’yni”ga qarshi hujum);
2) razvedka urushi: harbiy jihatdan muhim axborotni to’plash va o’z axborotini
himoya qilish;
3)
psixologik
urush,
bunda
axborotdan
ittifoqchilar,
betaraflikni
qo’llab-quvvatlovchi tomonlar va g’animlar ongiga ta’sir ko’rsatishda foydalaniladi;
4) xaker urushi: kompyuterlar va fuqarolik axborot makoniga hujum;
5) axboriy-iqtisodiy urush: iqtisodiy ustunlikka erishish maqsadida axborotni to’sib
qo’yish;
6) elektron urush: dushmanning elektron kommunikatsiyalariga qarshi
xatti-harakatlar;
7) kiberurush”
1
.
Axborot-psixologik urushining siyosiy, iqtisodiy, madaniy, harbiy, texnik,
ma’muriy, moliyaviy va h.k. ko’plab yo’nalishlari mavjud. Anchagina mutaxassislar
ulardan siyosiy va iqtisodiy yo’nalishlarni birinchi darajali deb hisoblaydilar. Biroq,
o’ylashimizcha, bunday urush davomida turli millatlar va elatlarning madaniy kodlarini
vayron qilib tashlash yanada jiddiyroq xarakterga ega bo’lsa borki, kam emas.
Urushning maqsadi ta’sir ko’rsatilayotganlarni tushkunlikka solishdan iborat. Bu
maqsadga bir qator aniq vazifalarni hal etish orqali erishiladi:
-
dushmanning boshqaruv tuzilmalarini falaj qilib qo’yish;
-
o’zga tomon aholisi ongida boshboshdoqliqni hosil qilish;
1
Колобов О.А., Ясенев В.Н. Контртерроризм и информационная безопасность в современном мире. Монография. –
Нижн. Новгород. Нижегород университети нашриёти, 2004. – Б. 145.
52
-
odamlarda hokimlik tuzilmalariga, ularning mamlakat va jamiyatga rahbarlik
qilish salohiyatlariga bo’lgan ishonchni barbod qilish;
-
siyosiy, iqtisodiy, madaniy va boshqa xarakterdagi milliy qadriyatlar obro’yini
ketkazish.
Hujum qilayotgan tomonning pirovard vazifasi ta’sir o’tkazilayotgan mamlakat
aholisida o’zi uchun qulay milliy ongni va ijtimoiy fikrni shakllantirishdan iborat.
Uzluksiz ta’sir bilan bir qatorda ijtimoiy-siyosiy hayotning aniq masalalari
yuzasidan “reyd” aktsiyalarini o’tkazishdan ham foydalaniladi. O’zbekistonga nisbatan
oladigan bo’lsak, bizning mamlakatimizda demokratiya yo’qligi to’g’risida Internetda
muntazam ravishda paydo bo’lib turadigan asossiz materiallarni doimiy hujum deb
hisoblash mumkin. 2005 yil may oyida Andijonda bo’lib o’tgan fojiali voqealarning bir
yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan aktsiyani bir gallik tadbir jumlasiga kiritish mumkin,
bunda faqat Internetning o’zida O’zbekiston hokimiyatini isbot-dalilsiz tanqid qilishga
asoslangan uch mingdan ko’proq maqola e’lon qilindi. Vaqt ko’rsatdiki, vatanimizning
hamma siyosiy texnologlari va jurnalistlari ham o’sha paytda bu hujumlarga munosib
javob qaytarishga qodir emas ekanlar.
Axborot-psixologik urush axborot bobida so’zsiz va qat’iy ustunlik qilish
maqsadida olib boriladi. Buning uchun hamma vositalar – qabul qilsa bo’ladiganlari
ham, o’ta qo’pollari ham ishga solinadi. “Urushda turish yo’q” - oddiy urush sharoitida
tug’ilgan bu maqol hujum qiluvchi tomon o’zi uchun oddiy jangovar harakatlardagiga
qaraganda ancha keng harakat maydoni ochib oladigan axboriy-psixologik urushga
nisbatan qo’llashga ko’proq mos keladi, deyish mumkin. Insoniyat o’zining uzoq
o’tmishi davomida hatto jangovar sharoitlarda xotin-qizlar, bolalar, qariyalar hamda
harbiy asirlarni himoya qiluvchi muayyan qoidalarni ishlab chiqqan, biroq axborot
urushi
tashkilotchilari
hech
kimni
farqlamay,
yoppasiga
barchaga
ta’sir
o’tkazaveradilar. Natijada ancha ko’ngilchan va qaror topmagan psixikaga ega o’smirlar
tasavvur qila olishimizdan ham ko’proq uning domiga tushib qoladilar.
Bugungi kunda axborot bobidagi hukmronlik moddiy-texnologik ustunlikka
asoslanadi. Masalan, ma’lumki, dunyodagi harbiy xarajatlarning 50 foizi AQSh
zimmasiga to’g’ri keladi. Bunday moliyalashtirish, tabiiyki, mamlakatga axborot
sohasida ham boshqalardan shak-shubhasiz ustun bo’lish imkoniyatini beradi. 1648
yilgi Vestfal bitimidan keyin milliy suverenlik xalqaro munosabatlarning negiz printsipi
bo’lib kelgan esa-da, axborot asrining kirib kelishi bu xalqaro an’anani ham beta’sir
qilib qo’ydi. Bugungi kunda huquqlari va hatto quroli ko’p kishi emas, balki er yuzi
aholisining ko’proq qismiga so’zini tezroq va ishonchliroq etkaza oladigan kishi haqdir.
Aslida esa ustun tomonning o’z turmush tarzi, o’z qadriyatlari va qarashlari targ’ib
qilinadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov to’g’ri ta’kidlaydiki,
“Ayniqsa, bugungi kunda xalqaro maydonda turli siyosiy kuchlar o’zining milliy va
strategik rejalariga erishish uchun “Erkinlik va demokratiyani olg’a siljitish“ niqobi
ostida amalga oshirayotgan, uzoqni ko’zlagan siyosatning asl mohiyati va maqsadlarini
o’z vaqtida sezish, anglash katta ahamiyat kasb etadi.
Shu borada ayrim qudratli davlatlar tomonidan muayyan mamlakatlarga,
avvalambor, er osti, er usti boyliklariga ega bo’lgan hududlarga nisbatan olib
borilayotgan ana shunday g’arazli siyosatni dunyoning ayrim mintaqalarida tinch
53
hayotning izdan chiqishi, hokimiyat tepasiga aynan o’sha davlatlarning manfaatlariga
xizmat qiladigan kuchlarning kelishi bilan bog’liq misollarda ko’rish qiyin emas”
1
.
G’arb mamlakatlari ko’p yillardan buyon o’z namunalariga monand universal
jahon madaniyatini shakllantirish borasida urinib keladilar. “sovuq urush” ham axborot
urushidan boshqa narsa emasdi. Tsivilizatsiyalarning o’zaro munosabatlari tarixi va
nazariyasi to’g’risida gap ketar ekan, rossiyalik tadqiqotchi E.M.Brandmanning shunga
doir fikriga e’tibor qaratish lozim bo’ladi. U shunday yozadi: “Agar G’arb nuqtai
nazarini yoqlaydigan bo’lsak, tarixga va tsivilizatsiyaga nihoyatda oddiy qarashga ega
bo’lamiz. Formatsiyalar nazariyasi yuksalish uchun yagona g’arbcha tadrijiy rivojlanish
bosqichlarini tan olib, tarixiy taraqqiyot jarayoni nazariyasini soddalashtirib qo’ydi.
G’arb madaniyat plyuralizmini makonda emas, zamonda joylashtirdi. Barcha nog’arbiy
madaniyatlar g’orlar (ya’ni yovvoyi odamlar – R.N.) madaniyatidir va ular
insoniyatning yuksalish sari rivojlanishiga qarab yo’l bosib o’tishlari lozim deb e’lon
qilinishi ham shundan kelib chiqqan. Umum bashariyat “avangardi” xato qilib
qo’ysa-chi? Bu holda ikki yuz yillikdan sal ko’proq tarixga ega AQSh rivojlangan
gegemon-davlat, qolgan dunyo uchun madaniyatlilik namunasi, ming yillik tarixga ega
Hindiston va Xitoy tamaddunlari esa umumjahon jarayonidan panada qolib ketgan
bo’lib chiqadi. Bunday soddalashtirish Sharq tamaddunlarining ma’naviy asoslarini va
yutuqlarini
avval
boshidanoq
taraqqiyot
qavsidan
tashqariga
chiqarib
qo’yadi...Liberallar Sharq tamaddunlariga...g’oyat shubhali haqiqatni qo’shib qo’yadilar
– G’arb o’z dasturlari asosida, Sharq esa – G’arbning madaniylashtiruvchi ta’siri
negizida rivojlanmoqda”
1
. Bu fikrda bir qator mutaxassisilarning, shu jumladan
amerikalik mutaxassislarning Sharq bilan G’arbning madaniy munosabatlariga nisbatan
qarashlari mujassam ifodasini topgan. Shu o’rinda bir aniqlik kiritib o’tish lozim.
“Avesto” tarixi ikki yarim ming yildan ko’proq vaqtni o’z ichiga oladi. Hindiston va
Xitoy tamaddunlariga kelsak, ular muhtaram muallif aytganidan ko’ra ancha
qadimiyroqdir. Ayniqsa, Karl Yungning nafaqat tibbiyot mutaxassislari, psixologlar va
tarixchilar o’rtasida, balki mutaxassislarning ancha keng doirasida mashhur bo’lib
ketgan arxetiplar nazariyasini e’tiborga oladigan bo’lsak, bu g’oyat salmoqli fakt
hisoblanadi.
BMT Bosh Assambleyasi 1998 yil dekabrda kiberjinoyatchilik, kiberterrorizm va
kiberurushga aloqador 53G’70-sonli rezolyutsiyani qabul qildi. Bu hujjatga binoan
BMTga a’zo bo’lgan davlatlarga axborot xavfsizligi muammolari yuzasidan,
shuningdek uning asosiy tushunchalarini izohlash borasida BMT Bosh kotibini xabardor
qilib turishi taklif etildi. Rezolyutsiya global axborot manzarasini uyg’unlashtiruvchi va
axborot terrorizmi va jinoyatchiligiga qarshi kurashni ta’minlovchi halqaro printsiplarni
yanada rivojlantirishni ko’zda tutgan.
O’zbekiston Respublikasi o’zining kundalik siyosatida xalqaro bitimlarga,
shuningdek o’zi imzolagan deklaratsiyalar hamda boshqa hujjatlarga og’ishmay amal
qilib kelmoqda. Mamlakatimiz shuningdek er yuzi miqyosidagi hozirgi geosiyosatning
muhim markazi bo’lgan Markaziy Osiyo davlatlarini ham qo’shib hisoblaganda,
axborot xavfsizligini va xavfsizlikning boshqa turlarini ta’minlashda boshqalarga
namuna vazifasini o’tamoqda. Rossiyadagi “Politika” fondining prezidenti Vyacheslav
Nikonov Toshkentda o’tkazilgan anjumanlardan birida so’zlagan nutqida Markaziy
1
Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: “Маънавият”,¨2008. – Б. 116.
1
Брандман Э.М. Глобализация и информационная безопасность общества. Монография. – М.: ГПИБ, 2007. – Б.
151.
54
Osiyo mintaqasi dunyo siyosatida tobora ko’proq ahamiyat kasb etib borayotganini,
uning muammolari esa mintaqa davlatlarining ham, global siyosiy maydonda ish olib
borayotgan mamlakatlarning ham e’tiborini tortayotganini qayd etdi. Ayni paytda u
shunday ta’kidladi: “Bu erda, Markaziy Osiyoda ko’plar buyuk davlatlar
raqobatchiligining da’vatlari bilan to’qnash kelmoqdalar. Keyingi yillarda hozirgi
dunyoning barcha asosiy markazlari o’zlarini bu mintaqadagi faol “o’yinchilar” sifatida
ko’rsatdilar, afsuski, ularning manfaatlari Markaziy Osiyo davlatlarining manfaatlariga
har doim ham mos kelavermaydi”
1
.
Shu munosabat bilan frantsuz faylasufi Klod Gelvetsiyning so’zlarini eslash
o’rinlidir. U XVIII asrdayoq shunday yozgan edi: “Har qanday odam mohiyatan
hamisha o’z manfaatiga bo’yin egadi...Agar fizik dunyo harakatlar qonuniga bo’ysunsa,
ma’naviy dunyo manfaat qonuniga bundan kam bo’yinsunmagan...Shaxsiy manfaat
inson xatti-harakatlarining...birdan-bir va umumiy mezonidir”
2
. Qo’shimcha qilish
mumkinki, Sharq xalqlari, jumladan o’zbekistonliklar hayotida shaxsiy manfaat u qadar
umumiy kategoriya emas, bu erda ko’p hollarda jamoat yoki oila manfaatlari ustun
turadi.
| 