6
MAVZU: AHOLI GEOGRAFIYASI VA DEMOGRAFIYA ASOSLARI
FANINING PREDMETI, NAZARIY, ILMIY-AMALIY ASOSLARI VA
TUSHUNCHALARI
Tayanch tushunchalar: aholi, aholi geografiyasi, iqtisodiy-ijtimoiy
geografiya, ishlab chiqarish kuchlari.
Key words: population, geography of population, economic-social
geography, productive forces.
R E J A:
1. Aholi geografiyasi fani iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning muhim
tarmog’i.
2. Aholi geografiyasi fanining o’rganish ob’yekti.
3. Aholi geografiyasi fanining asosiy yo’nalishlari.
4. Aholi geografiyasi fanining vazifalari.
Aholi deganda ma’lum hududda yashayotgan kishilar guruhi tushuniladi.
Aholi va uning xo’jalik faoliyati hamma davrlarda geografiya fanini qiziqtirib
kelgan. Geografiya fanining tuzilishida iqtisodiy, ijtimoiy geografiyaning qaror
topishi bilan bu masalaga qiziqish ayniqsa kuchaydi. Bu bejiz emas edi. Chunki
iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining vazifasi ishlab chiqaruvchi kuchlarning
hududiy joylashish qonuniyatlarini o’rganishdir. Aholi esa, har qanday jamiyatning
asosiy ishlab chiqaruvchi kuchidir. Jamiyat hayoti uchun zarur bo’lgan barcha
boyliklar insonning mehnati natijasida yaratiladi. Ishlab chiqarish jarayonida
qatnashayotgan mehnat qurollari, xom ashyo, yoqilg’i va boshqa qo’shimcha
materiallar faqat inson qo’li, odam mehnati tufayligina harakatga keltiriladi. Inson
mehnati ishlab chiqarish jarayonining eng ilg’or qismidir. Shunday qilib, aholi,
birinchi navbatda, ishlab chiqarishning asosiy subyektidir. Taraqqiyot jarayonida
aholining shaxsiy iste’moli bilan birga, aholining o’zini takror barpo qilinadi –
kishilarning avlodlari tarbiyalanadi va voyaga yetkaziladi. Shuning uchun ham
aholini geografik jihatdan o’rganishda quyidagilarga e’tibor berish zarur:
1. Aholi – ishlab chiqarish sub’yekti, barcha moddiy ne’matlarni ishlab
chiqaruvchi.
7
2. Ishlab chiqarilgan jami ijtimoiy mahsulotlardan ma’lum qismining
is’temolchisi.
3. Aholi butun ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining muhim tarkibiy
qismi bo’lib, o’zi ham takror barpo qilinishi zarur.
Aholiga xos bo’lgan ana shunday xususiyatlarni o’rganmay turib, har
qanday iqtisodiy-geografik muammoni chuqur tahlil qilish va xal qilish qiyin.
Xuddi shunga ko’ra olimlar aholi geografiyasini iqtisodiy geografiyaning bir
tarmog’i deb hisoblaydilar. Aholining hududiy joylashuvi xalq xo’jaligining
joylashuvi hamda strukturasi bilan bog’liq va aksincha, aholining joylashuvi, o’z
navbatida xo’jalikni rivojlantirish hamda joylashtirishga bevosita ta’sir etadi.
Turli mamlakatlar va tumanlar xo’jaligining ixtisosi va rivojlanish darajasiga
qarab shu hududlarda aholining faoliyati, turlicha bo’lishi mumkin. Aholi
geografiyasi iqtisodiy geografiyaning bir tarmog’i sifatida alohida o’rin tutadi.
Chunki aholi asosiy ishlab chiqaruvchi kuch va ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
iste’molchisi sifatida barcha ishlab chiqarish sohalarida faol qatnashadi, iqtisodiy
geografiya o’rganadigan barcha xodisa va jarayonlarda o’zi bevosita ishtirok etadi.
Binobarin, iqtisodiy geografiyaning barcha boshqa tarmoqlariga muhim o’rin
beriladi. Aks holda, tegishli xo’jalik tarmog’i geografiyasining barcha xususiyatlari
to’la ocxilmay qolishi mumkin. Chunki hozirgi zamon konstruktiv geografiya
fanining muhim vazifalaridan biri – tabiiy sharoit, xo’jalik, aholining o’zaro
aloqalari hamda turli mamlakatlar va tumanlarda ana shu aloqalar jarayonida
vujudga keladigan hududiy dinamik tuzimni o’rganishdan iborat. Aholi Yer
sharining turli qismlarida vujudga keladigan ana shunday hududiy dinamik
tizimlarining eng ilg’or tarkibiy qismidir.
Aholi geografiyasi – aholining tarkibi, dinamikasi va joylashuvidagi hududiy
farqlarni, bu farqlarni vujudga keltiradigan qonuniyatlarni, aholi punktlarining
hududiy tuzilmalarini va ularning rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi. Aholi
geografiyasi, shuningdek, aholining yer shari bo’yicha va ayrim mamlakatlar va
tumanlar miqyosidagi harakatini ham o’rganadi.
8
Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, jamiyat
taraqqiyotining asosiy qonunlari kabilar ana shunday muhim nazariy masalalardir.
Jamiyatning iqtisodiy qonunlarigina turli mamlakatlar xalq xo’jaligining har
xil tarixiy davrlarda rivojlanish va hududiy joylashish xususiyatlarini to’g’ri va
to’la tushuntirib bera oladi. Bu esa, o’z navbatida, aholining yuqorida sanab
o’tilgan asosiy xususiyatlarini tushunib olishga imkon beradi.
Aholining hududiy joylashish formalari aholi geografiyasining muhim
tushunchalaridan biridir. Aholining hududiy joylanish formalari deganda,
aholining turli aholi manzilgohlarida joylanishigina emas, balki uning butun hudud
bo’yicha tarqalishi, hududni o’zlashtirish jarayoni ham tushiniladi. Mana shu
muhim jarayon ijtimoiy takror ishlab chiqarishning hududiy formalari bilan
belgilanadi. Bu esa aholi geografiyasining muhim qonuniyatidir.
Mana shu holatdan aholi geografiyasi o’rganayotgan voqeyalarga tarixiy
jihatdan yondashish zarurligi kelib chiqadi. Aholining hududiy taqsimlanishi va
joylashuviga tabiiy sharoit ham ta’sir ko’rsatadi. Ammo tabiiy sharoit bilvosita
ya’ni ishlab chiqarish orqali ta’sir etadi. Chunki bir xil tabiiy sharoitdan xo’jalik
maqsadlarida foydalanishi, binobarin tabiiy sharoitning aholi hududiy joylanishiga
ta’siri turli xil ijtimoiy tuzum sharoitida, texnika taraqqiyotining turli darajasida
turlicha bo’ladi.
Aholi geografiyasining yana bir tushunchasi – aholini funksional guruhlarga
bo’lish ham ishlab chiqarish negizida amalga oshiriladi. Moddiy ishlab
chiqarishning asosiy tarmoqlari sanoat, qishloq xo’jaligi va transportda ishlovchi
aholi birinchi funksional guruhni tashkil qiladi. Aholining ikkinchi funksional
guruhi xizmat doirasida ishlovcxilardir. Xizmat doirasiga savdo, maorif va
sog’liqni saqlash kabilar kiradi. Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmaydiganlar
– bolalar, nafaqaxo’rlar, uy bekalari uchinchi guruhni tashkil etadi.
Aholi geografiyasining yana bir qonuniyati shundan iboratki, hududning
ishlab chiqarish majmuasi qancxilik to’la va tugallangan bo’lsa mehnat
resurslaridan shunchalik to’la foydalaniladi, aksincha, ishlab chiqarish bir
9
tomonlama rivojlangan bo’lsa, mehnat resurslaridan foydalanishda katta
kamcxiliklar sodir bo’lishi mumkin.
Aholining migratsion aloqalari sohasida ham bir qancha qonuniyatlar
aniqlangan. Chunonchi aholi ko’chib ketgan tuman bilan ko’chib borib joylashgan
tumanning ishlab chiqarish ixtisosi va tabiiy sharoiti o’xshash yoki yaqin bo’lsa,
migrasiya muvofaqiyatli chiqadi, agarda bir-biridan keskin farq qilsa, migratsiya
yaxshi natija bermaydi. Shuningdek, hamma joyda qishloqlardan shaharlarga
bo’lgan migratsion harakat yaxshi natija beradi.
Biz aholi geografiyasining faqat ayrim asosiy qonuniyatlari va
tushunchalarigagina qisqacha tuxtalib o’tdik. Qo’llanmaning tegishli bo’limlarida
bu masalalarni batafsilroq ko’rib chiqamiz.
Aholi geografiyasi iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanlari tizimiga kiradi.
Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fani shlab chiqaruvchi kuchlarning hududiy
joylashtirish qonuniyatlarini o’rganadi. Aholi esa har qanday jamiyatning asosiy
ishlab chqaruvchi kuchidir. Jamiyat hayoti uchun zarur bo’lgan barcha boyliklar
insonning mehnati natijasida yaratiladi. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashayotgan
mehnat qurollari, xom ashyo, yoqilg’i va boshqa qo’shimcha materiallar faqat
inson qo’li, odam mehnati tufayligina harakatga keltiriladi. Inson mehnati ishlab
chiqarish jarayonining eng ilg’or qismidir. Shunday qilib, aholi, birinchi navbatda,
ishlab chiqarishning asosiy subyektidir. U barcha moddiy boyliklarni yaratuvchi
asosiy kuchdir. Taraqqiyot jarayonida aholining shaxsiy iste’moli bilan birga,
aholining o’zini takror barpo qilinadi – kishilarning avlodlari tarbiyalanadi va
voyaga yetkaziladi. AQSh aholishunos olimlari Broun (1989), Goudi (1990),
Luloff (1998), Teodor (2004 ) aholishunoslik me`yorlarini 5 ta kategoriyaga bo`lib
o’rganishni tavsiya qilishgan, bular: yosh, jins, ta`lim, umr ko`rish va daromad.
Chunki, aholining mazkur ko’rsatkichlari ijtimoiy jarayonlarning rivojlanishiga
ta’sir ko’rsatadigan demografik jarayonlarning bugungi holati va perspektivasi
uchun asos bo’ladi
1
.
1
Richard S. Krannich, A.E.Luloff, Donald R.Field. People, Places and Landscapes. Utah.USA.2011. Mazmun-
mohiyatidan foydalanildi.
10
Aholi geografiyasi va demografiya asoslari fanining asosiy maqsadi:
bakalavriat talabalarini atroflicha jamiyat ijtimoiy hayotining asosiy subyekti
bo’lgan aholining jahon, MDH, O’zbekiston Respublikasi va harakterli
mamlakatlarning misolida soni (dinamikasi) va takror barpo qilinish qonuniyatlari,
omillari, konsepsiyalari, aholining tabiiy va migratsion harakatlari, mehnat
resurslari va ulardan foydalanish hususiyatlari, aholining hududiy joylashuvi, aholi
manzilgohlarining shakllari va rivojlanishining geografik hususiyatlari bilan
tanishtiradi.
Aholi geografiyasi fanining vazifalari
Aholini geografik jihatdan o’rganishda quyidagi xususiyatlarga e’tibor
berish zarur
Aholi ishlab
chiqarish subyekti,
barcha moddiy
ne’matlarni ishlab
chiqaruvchi
Aholi ijtimoiy takror
ishlab chiqarish
jarayonining muhim
tarkibiy qismi bo’lib,
o’zi ham takror barpo
qilinishi zarur
Ishlab chiqarilgan
jami ijtimoiy
mahsulotlardan
ma’lum qismining
is’temolchisi
1. Mamlakatimiz aholisi va chet mamalakatlar aholisi haqida, ularning soni
va o’sishi, hududiy joylashishi, xalqlar geografiyasi, turli mamalakatlarda
tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy sharoitga qarab shaharlarning rivojlanish
muammolarini o’rganish. Aholi to’g’risidagi ma’lumotlar bilan o’quvchilar
va amaliy maqsadlar uchun tashkilotlarni ta’minlash.
2. Aholi geografiyasining nazariy masalalari ustida ishlash.
3. Aholi geografisining bevosita amaliy vazifalarni hal qilishga qaratilgan
tadqiqot ishlarini kuchaytirish
11
Aholi geografiyasi fanining quyidagi yo’nalishlari mavjud:
1
Aholining tarkibi va uni takror barpo qilinishidagi geografik farqlar
sababini o’rganish
2
Mehnat resurslarini xududiy taqsimlanishi va ulardan foydalanishdagi
geografik farqlarni o’rganadi
3
Aholining hududiy taqsimlanishi va uning harakatini o’rganish
Tarixiy aholi geografiyasi
4
5
Aholining madaniyati va turmush tarzidagi geografik farqlarni va
ularning sabablarini o’rganish
6
Aholi manzilgohlari va ularning hududiy tuzilmalarini o’rganish
7
Aholini xaritaga tushirish
geografik taqqoslash usuli
tarixiy qiyoslash usuli
matematik usul
statistik usul
geografik qiyosiy va omillarni
tahlil qilish usuli
Aholi
geografiyasi
va
demografiya
asoslari
fanining
tadqiqot
usullari
me’yoriy-balans hisob usuli
kartografik tadqiqot usuli
sotsiologik so’rovlar o’tkazish
usuli
12
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari:
1.”Aholi geografiyasi va demografiya asoslari” fani geografiya fanlari
tarmog’ining qaysi tarkibiy qismiga kiradi?
A. Tabiiy geografiya
B. Sanoat geografiyasi
C. Iqtisodiy-ijtimoiy geografiya
D. Siyosiy geografiya
2. «Aholi gеografiyasi va dеmografiya asoslari» kursining tarixiy rivojlanish
jarayonining qaysi bosqichida rеspublikamizda ushbu fan o’qitila boshlandi?
A. 2. B. 3. C. 4. D. 5.
3. «Aholi gеografiyasi va dеmografiya asoslari» kursi nimani o’rgatadi?
A. Aholining rivojlanish qonuniyatlarini o’rganadi.
B. Aholining tarkibi, dinamikasi, takror barpo bo’lish qonuniyatlarini va
joylashuvidagi hududiy farqlarni, bu farqlarni vujudga kеltiradigan qonuniyatlarni
ijtimoiy, tarixiy shart-sharoitlarga bog’lik holda o’rganadi.
C. Aholining rivojlanishi va joylashuvini hududiy shart-sharoitlardan kеlib
chiqqan holda bashorat qilishni o’rganadi.
D. Davlatning aholi tabiiy harakatiga nisbatan olib boradigan dеmografik siyosat
yo’nalishini o’rganadi.
4. Ma’lum hududda yashovchi kishilar guruhi nima deyiladi?
A. Jamoa B. Kishilik jamiyati C. Aholi D. Xalq
5. Aholini geografik jihatdan o’rganishning asosiy xususiyatlari nechta?
A. 5 ta B. 3ta C 6ta D. 4ta
6. Quyidagi javoblardan qaysi biri “Aholi geografiyasi“ fanining yo’nalishlaridan
biri hisoblanadi?
A. Demografiya
B. Nikoh va ajralish
C. Tug’ilish va o’lim
D. Mehnat resurslari va ulardan foydalanish
7. “Aholi geografiyasi” fanining asosiy vazifalari nimalardan iborat?
13
A. Aholi va uning soni, o’sishi, ularni tadqiq etish va ularni o’rganish
tadqiqotlarini kuchaytirish
B. Aholi orasida o’lim va tug’ilishni kuzatish
C. Aholining kelib chiqishini o’rganish
D. Aholining hududiy joylashishi va zichligini o’rganish
8. Quyidagilardan qaysilar “Aholi geografiyasi” fanining tadqiqot usullari
hisoblanadi?
A. Matematik hisoblash, o’xshatish va bashoratlash
B. Geografik taqqoslash, tarixiy qiyoslash va kartografik tadqiqot
C. Statistik, bashorat qilish va xulosalash
D. Iqtisodiy tadqiqot, aholini ro’yxatga olish.
| 