I bo’lim. Xalqaro avtoyo’llarning qo’llanilishidagi zamonaviy muammolar.
1.1. Transport yo’llarinig o’rganish sohasida ilmiy ishlar tahlili.
Tarixiy ma’lumot: XIX asr boshida iqtisodiyoti intensiv ravishda o’sayotgan Amerika aloqa tizimini rivojlantirishni talab qilardi. O’sha davrning qulay va tez aloqa vositasi temir yo’llari bo’lgan. Ularni tezlik bilan, o’sha vaqtlarda mavjud bo’lgan, qimmat qazish ishalridan maksimal foydalanish bilanqurishgan. Bular mohir injenerlarning san’at asarlari edi. Ularning ko’plari bizning davrgacha saqlangan va hamisha birdaniga foydali tadbirkorlik turiga aylangan Amerika temir yo’llari bilan esga olinadi. Temir yo’llari Amerika quyofasini o’zgartirib yubordi. Hozir ular ekspertlar ta’kidlaganidek,o’zbek eksporti iqtisodiy yutug’ini ta’minlashi va iqtisodiy milliy modellarning muhim elemeti bo’lishi kerak.
Transport muammosidan oldingi davr
Keling oldin O’zbekistonning geografik jihatdan Yevropa va Osiyo o’rtasidagi o’tish yo’lida o’zining ulakn strategik qulay joylashgan davlatligi hisobiga jahon transport tizimiga osongina chiqa olishidan boshlaymiz. Tabiiyki, jiddiy mutahassislar hamisha O’zbekistonning kelajagini «ko’prik» vazifasi bilan boshlaymiz.
Bekorga bu erda Samarqand xabasipan Yevropa va transosiyo aloqa vositalari, shuningdek nafaqat havo balki avto vat emir yo’llardagi barcha yuklarni o’z ichiga olishi kerak bo’lgan transtugunni tuzish e’tiborga olinmayapti. Undan ko’ra, hozirgi paytda transit biznesi ko’plab davlatlar uchun asosiy byudjet manbai bo’lib qolmoqda va aholi tirikchilik vositasi bevosita va bilvosita ta’minlaydigan o’n minglab ish joylarini saqlamoqda.
Tabiiy ravishda, bunday transit tugunlari bo’lishda O’zbekiston uchun yaxshi rivojlangan transport infrastrukturasiga ega bo’lishi va tashkiliy ravishda dunyo aloq atizimi gabaritkariga yozilishi kerak. Afsuski, Ittifoqning parchalanishidan keyin qolgantr tizimi nafaqat transport yulari o’tqazilishi va xizmat ko’rsatishga yaramaydi, balki xalqaro iqtisodiy va texnik standartlariga ham kira olmaydi. Nahotki oddiygina yuk yo’qolishi, shtraf sanktsiyalari, bo’sh yo’l birikmalari ham bo’lsa. Ahir bular respublikamizda biznes yuritmoqchi bo’lgang’arb biznesmenlari talablariga javob bera olmaydi. Milliy transport tiziminingxalqaro to’rdagi chuqur integratsiyasi albatda, ob’ektiv ravishda unda va qo’shni hududlarda transport yo’lini tuzishni nazarda tutadi. Bundan tashqari, transport yo’llari turli qiyin qatnov yo’llaridagi uning manfaatlariga putur etkazuvchi hodisalarda O’zbekiston iqtisodiy havfsizligini ta’minlashi kerak. Bu aloqalarda tarmoqli O’zbekiston-Qozog’iston-Rossiya-Yevropa, O’zbekiston – Qozog’iston – Hitoy –Janubiy-Sharqiy Osiyo, O’zbekiston-Turkmaniston –Eron – Turkiya – Yaqin Sharq- Afrika, O’zbekiston- Turkmaniston –Ozorbayjon –Gruziya – Yevropa va kelgusida O’zbekiston – Afg’oniston- Pokiston va boshqalaq respublikani o’shalarning transport tizimiga ulanishiga imkon beradi va o’z navbatida u global aloqa to’rini zanjiriga aylanadi. O’zbekistonga dengizga chiqish imkoniyatining yo’qligi va buning uchun geoiqtisodiy qaltis vaziyat hisoblangan uchtadavlatni kesib o’tishi talab qilinadigan faktni hisobga olib, transport yo’llari «tashqi bosimni» samarali bartaraf etish va yukni ishlab chiqargandan iste’molchiga iqtisodiy foydali etkazish imkoniyatlarini taklif qilishmoqda. Aytgancha, modellararo transport yondashuvida asosiy va yangi rejali iqtisodiyotda tasavvur qilish mumkin bo’lmaganbuyurtmachilar xizmatiga Markaziy Osiyo’ljallangan tizimdir.
O’zbekistonda transport bozor iqtisodiyotiga o’tishning muhim rol o’ynagan va o’ynashda davom etadi. Transport va aloqalar ulushi 6,5% YAMM iga to’g’ri keladi. Transportning rivoji yosh mustaqil respublikaning jahon iqtisodiyotiga integrasiyasini tezlashuviga xizmat qiladi. Bu erda davaltlning iqtisodiy va ijtimoiy tizimida transportning ahamiyatli roli haqida xulosa qilish mumkni. Dastur transport tehnologiyasini takomillashuvida, transport infrastrukturasining yaxshilanishida yordam beradi. Shunday qilib, hozirgi kunda O’zbekiston temir yo’llarining umimiy uznligi 6600 km bo’lib, bundan 3695 km.idan foydalanilamoqda. 1618 km i- elektrlashtirilgan. 2002 yilda 43,6 mln. ti yuk jo’natilgan, yuk aylanmasi15,4 mlrd. t /km ni tashkil qiladi, yo’lovchi aylanmasi esa 2.16 mln. kishini. Oxirgi yillarda Navoiy- Uchquduq-Nukus temir yo’l uchastkalari qurildi. Samarqand – Buxoro yo’llarini ta’minlashi amalgam oshirildi, G’uzor-sherobod uchastkalarining qurilishi olib borilmoqda.
O’zbekistonda avto yo’llarining umumiy uzunligi 144 ming km dan oshiqroq , jumladan umumiy xizmatlardagi yo’l 44 ming km, xalqaro ahamiyatli yerlar 3237, umumiy davlat ahmiyatidagi yerlar 18772 km.
TRASEKA yo’llarining optimizatsiyasi maqsadida, 1996-2000 yillar Angren- Pop xalqaro avto yo’llari qurildi. Umumiy uznligi 2400 km bo’lgan tezyurar «Andijon- Nukus- Qo’ng’irot» milliy TEO yo’llar tugallandi. O’zbekiston va dasturning boshqa ishtirokchi davlatlari uchun alohida muhimligi umumiy iqtisodiy, investision, transport-aloqa hududini shakllantirish, darajama-daraja yaxlit tariff uchun sharoit yaratishdan iboratdir. O’zbekistonda dunyoning barcha davlatlari bilan xalqaro iqtisodiy aloqalarni har tomonlama kengaytirish va rivojlantirishga yo’naltirilgan izchil siyosat olib borilmoqda.Hozirgi kunda O’zbekiston turli sohalarda shu jumladan iqtisodiy sohada xalqaro munasobatlani boshqaruvchi ko’plab bitimlar va konvensiyalar imzolagan hamda ko’plab xalqaro tashkilotlarga a’zo bo’ldi.
Osiyo qit’asidagi transport magistrali markazi sifatida O’zbekistonning muhimligi hususida guvohlik berishadiki, hozirgi kunda respublikaning avto vat emir yo’llari EKO(Iqtisodiy hamkorlik) tashkiloti dasturi, EI ning xalqaro passajirlar va yuk tashuvchilar uchun TASIS va TRASEKA texnik yordam dasturlarini o’z ichiga oluvchi bir nechta loyihalarda qayd etilgan. Yangi muqobil transport yo’llar va transit qatnovlaridan keng miqyosda foydalanish nafaqat o’zbek tovarlarini tashishdagi harajatlarni qisqartirish balki, VES samaradorligini oshirishni ham ko’zlaydi, respublika hududidan chet el yuklarini transiti va Tovar aylanmasi hisobiga jahon savdo tizimiga respublikaning integrasiyasini ta’minlaydi. , bu esa o’zining qattiq valyutadagi oshiradi. O’zbekiston transport nafaqat hususiy transport to’rlarini jahon aloqasi va bu rejadagi keng xalqaro hamkorlikka har tomonlama integrasiyasida, balki butunjahon bozor munasobatlarini chuqurlashi va bu sohadagi raqobatli oshirishda ham rivojlanmoqda.
Markaziy Osiyoning integratsiyasi jahon iqtisodiy golballashuv jarayonlariga bog’lanmasdan muvaffaqiyatli sodir bo’la olmadi. Iqtisodiy tizimning global va hududiy integratsiyasi tizimli tahlil jarayoni shuni, ko’rsatadiki, ko’p xollarda umumiy iqtisodiy o’sish va taraqqiy etish umumiy jahon iqtisodiy aloqalari tizimiga jumladan VTO, EI va boshqalarga birgalikda, o’zaro kelishgan xolatda integratsiya dinamikasi va chuqurligi bilan belgilanadi.
EI, ASEAN, VTO, NAFTA kabi hududiy va jahon ittifoqlari integratsiya tajribasi shuni ko’rsatadiki, integratsion ittifoqlar qurish uchun, birinchi navbatda hammadan ko’ra rivojlangan davlatlar rahbarlarining siyosiy jihatdan erkinligi va jasorati kerak bo’ladi. Shuning uchun, Markaziy Osiyoda xalqaro transport aloqalari va transportlashtirishning yaxlit tizimini tuzish uchun Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlari rahbarlarining qattiq jasorati talab qilinadi.
EI «TRASEKA» dasturi. Dastlab dastur 1993 yil may oyi Brusselda o’tkazilagan Ozorbayjon, Armaniston, Gruziya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekistonning transport va savdo vazirlarining konferensiyasida EIning Yevropa –Kavkaz –Osiyo transport yo’lini rivojlantirish uchun moliyalashtirilgan «TRASEKA « texnik hududlaraor dasturini joriy qilish to’g’risidagi Dekleratsiya qabul qildi. Keyinchalk dasturi Ukraina, Moldava, Bolgariya, Ruminiya, Turkiya qo’shildi.
EI «TRASEKA» dasturini barcha anaviy qatnov yo’llariga qo’shimcha bo’lishi kerak bo’lgan muqobil yo’l sifatida taklif qildi. Bu loyiha EI ning global strategiyasiga TRASEKA dasturining ishtirokchi davlatlari nisbatan mos kelmoqda va quydagi maqsadlardan iboratdir:
Muqobil transport yo’llari orqali jahon va Yevropa bozoriga chiqish imkoniyatini kengaytirish yo’lida siyosiy va iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlashga yordam o’rsatish
Dastur qatnashi davlatlari o’rtasida hududida hamkorlikka yordam berish
TRASEKA dasturidan xalqaro moliya institutlari va hususiy sarmoyadorlar kreditlarini jalb qilish uchun katalizatior sifatida yuqori savida foydalanishga yordam berish
Transport-Yevropa Seti(TEN’s) da Yevropa –Kavkaz –Osiyo xalqaro transport yo’lini optimal integratsiyasiga yordam berish.
TRASEKA dasturining a’zolari rahbarlari hisoblashadiki, bir nomli qatnov yo’li ularni Yevropa davlatlari bilan bog’laydigan muqobil transport zvenosi bilan ta’minlab yirik strategik ahamiyatiga egadir. TRASEKA shimoliy yo’nalishidagi avval yagona bo’lgan yo’l va janubiy yo’nalishdagi yangi muqobil yo’llar o’rtasida raqobat tug’diradi. Bundan tashqari, TRASEKA Uzoq Sharq davlatlari bilan bu davlatlar o’rtasida qayta tiklangan savdo aoqalariga qo’shimcha yo’l sifatida qoraladi. Bu esa qadimgi Buyuk Ipak Yo’li an’analarini qayta tuklash va yangi asosiy savdo yo’lini bo’lish demakdir.
Natijada TRASEKA dasturi hukumat boshliqlari orasida raqobatga ancha osongina kesib o’tishga yordamga ; a’zolar orasida osongina kelishuvga va savdo prosedurasining oddiylashuviga olib keluvchi mustahkam hamkorlikdan va diolag bo’lib qoldi. Shuningdek TRASEKA yo’li bo’ylab yangi yuklarning katta hajmi tashish bo’yicha kelishuvlar tuzildi va ushbu qatnov yo’li jahon bozoriga xizmat qiluvchi Markaziy Osiyodan chuqur dengiz kemalarigacha qisqa va potensial eng tez va eng arzon yo’l ekanligini tan olindi.
TRASEKA dasturi bo’yicha ko’rsatilgantexnik yordam ETTB, JB, Osiy RivB, Uslom Rivojlanish Bankini o’z ichiga olgan MFU tomonidan etarlicha ko’p investisiya jalb qilishga yordam berdi.
Bu banklar butun TRASEKA yo’li bo’ylab avtomobil, temir yo’llari, portlar rivojlantirish dasturiga umumiy hajmi 1,7 mlrd.evro miqdorida kapital qo’yilmalari qilishgan. Bundan tashqari EI ning hususiy sarmoyadorlari Kavkaz va Markaziy Osiyo transport kompaniyalari bilan qo’shma kompaniyalar tuzishga jalb qilinmoqda.EI hududida iqtisodiy mustaqil va hududiy hamkorlikni uzoq muddatli kuchtirish maqsadida turli loyihalar dasturiga ko’maklashmoqda: chunonchi, neft-gaz quvurlari bo’yicha janubiy halqa havo yo’llari.(INOGATE).
TRASEKA yo’llarini rivojlantirish dinamikasi transport integratsiyasi yo’lidagi vosita sifatida bugungi kunda avvalgiga nisbatan kuchliroq his etilmoqda,TRASEKA tushunchasi allaqacho a’zo davlatlar va milliy transport to’rini butun dunyo bilan integratsiyasiga intilyotgan OAV da keng yoyilib ulgurdi. Sharqu G’arb bu transport yo’llari vazifasini o’tovchi ahamiyatli miqdordagi yukni tashish uchun qo’llaniladigan Markaziy Osiyo –Kavkaz hududi bo’ylab o’tuvchi , Qora dengizgacha etuvchi va bu hududni Yevropa transport to’ri va dunyoning boshqa nuqtalari bilan tutashtiruvchi transport yo’li bo’lib qoldi. Hozirgi paytda hududiy transport normativ bazaning integratsiya shuningdek uni Yevropa va xalqaro standardlarga mos keluvchi dalili mavjud.
TRASEKA Yevropa va boshqa xalqaro tashkilotlarining yuk jo’natish yo’lidagi nofizik bar’eralarni yo’q qilish sohasidagiishlarda asosiy vektor hisoblanadi.
BMT ning YEEK va ESKATO lari TRASEKA lohihasini amalgam oshirish yo’lida ularni o’z faoliyatlarini yuritish uchun foydalanib g’amho’TRASEKA qiladi.
TRASEKA dasturining hududdagi roli tez-tez o’tkaziladigan konferensiyalari va seminarlari, MFU bilan mustahkam hamkorlik , TRASEKA maslahatchi organi faoliyati , to’g’ri investisiyalar loyihasini amalga oshirish, Kavkazda savdo operatorlari tomonidan yo’ldan foydalanishni oshirish sababidan ancha sezilarli.
TRASEKA ning foydali dasturi tez-tez «Yevropa-Kavkaz –Osiyo transport yo’llarini rivojlantirish bo’yicha xalqaro transport yo’li haqidagi asosiy ko’p tomonlama Kelishuv» ni imzolagan, bu albatda EI-TASIS-TRASEKA dasturlarining qatnashchisi hisoblanadi, Ozorbayjon Respublikasi, Armaniston Respublikasi, Bolgariya, Gruziya, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Moldava, Ruminiya,Ukraina, Tojikiston, Turkmaniston va O’zbekiston davlatlari hisoblanadi.
O’tgan davr mobaynida dastur doirasida 53 ta loyiha aniqlandi, jumladan umumiy summasi 110005000 evro bo’lgan 39 texnik va 14 investitsion ko’mak1998 yil 8-9 sentyabr Beku shaxrida Yevropa, Kavkaz, Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlari Sammiti va yuqoridagi davlatlar «Yevropa-Kavkaz –Osiyo transport yo’llarini rivojlantirish bo’yicha xalqaro transport yo’li haqidagi asosiy ko’p tomonlama Kelishuv» ga imzo chekishdi. 2000 yil OMS doirasida TRASEKA dasturining tuzish boshlandi: hujjatlararo Kommisiya, Doimiy Kotibiat, Milliy Kotiblar instituti, a’zo davlatlarda tuzilgan Milliy Komissiya joriy qilindi. Hukumatlararo Kommisiya (HK)ning faoliyati evolutsiyasi:
2000 yil martda Tibilisida HKning 1 yig’ilishlari bo’ldi, unda investision loyihalar va texnik yordan loyihalar joriy qilindi.
2001 yil dekabrda HKining Tibilisida navbatdan tashqari yig’ilishi bo’ldi, unda Afg’onistonga qurilish materialari va gumanitar yuklar uchun monitoring tizimi va yanada qulay sharoit yaratish haqida qaror qabul qilindi.
2002 yil aprelda Toshkentda TRASEKA HKning ikkinchi yillik yig’ilishi bo’ldi, unda HK ning oxirgi 2 yillik natijalari ko’rib chiqildi; « TRASEKA « dasturi rivojining asosiy yo’nalishlari aniqlandi. O’zbekiston HK tomonidan oldin turuvchi majburiyatlar va vakolatlarni o’z zimmasiga oldi. Oxirgi forumda Yakuniy Qaror, Yakuniy Kommuna va Toshkent Deklerasiyasi qabul qilindi.
Texnik yordam loyihalari.
Ko’rib chiqilgan davrda O’zbekiston kompaniyalari ,vazirliklari, muassasalari va boshqa tashkilotlari 39 ta aniqlangan, texnik yordam loyihalari 28 tasida qatnashdi.
Texnik ko’mak loyihasining amalga oshirilishi, ma’lum birliklarda, xalqaro moliya muassasalari – ETTB, ARB, JB, KFVB (Germaniya), YXHB(yapon xalqaro hamkorlik banki) ning sarmoyalarini jalb qila oldi. Shundan keyin, Keles-Samarqand-Ho’jadavlat temir yo’llarini ta’mirlash loyihalarini amalga oshirish uchun 140 mln.$ hajmda ABR krediti yo’naltirdi.
1996-2002 yillarda ABR O’zbekistonga 11 loyiha bo’yicha umumiy qiymati 517 mln. AQSH $ bo’lgan kreditni taqdim etdi. ETTB tomonidan oxirgi 11 yil davomida umumiy hajmi 723,8 mln.$ bo’lgan kredit berildi.
2002 yilda O’zbekistonning vazirliklari, muassasalari va ho’jalik subektlari tomonnidan transport ,transport qurilishi infrastrukturasi sohasida 76 mln.AQSH $ miqdorida chet el krediti o’zlashtirildi. Jumladan:
NAK «O’zbekiston havo yo’llari» tomonidan Samarqand, Buxoro, Urganchda aeroportlarni kreditidan 7,2 mln.AQSH $ o’zlashtirildi;
«Toshkent» aeroportini zamonaviylashtirishga ETTBning 48 mln.AQSH $ dan 13,4 mln.AQSH $i
«Navoiy» aeroportini ta’mirlash va kengaytirish uchun Sos’ete Jeneral(Fransiya), Bayerishe Hino Feraynes(Germaniya) ning 51,2 mln.AQSH $ idan 12,31 mln.AQSH $i
G’ar mahsuloti bo’lgan markaziy samolyot xizmatini tashkil etish uchun KFVB ning 18,8 mln.AQSH $ kreditining 2.00 mln.AQSH $i
GAJK «O’zbekiston temir yo’llari» 32 mln. jumladan:
-»Chingeldi-Samarqand» temir yo’lini tiklash loyihasi 14 mln.AQSH $
- «Samarqand -Hodjidavlat» temir yo’llarini zamonaviylashtirish - 10 mln.AQSH $
- ETTB-40 mln.AQSH $ dan lokomativlar turar joyini yaxshilash uchun 4 mln.AQSH $
- ETTB ning umumiy 68 mln.AQSH $ kreditidan lokomativlar turar joyini zamonaviylashtirish.
Hammasi bo’lib, 1998-2002 yillarda transport sektori va infrastrukturasini rivojlantirishga 612,6 mln.AQSH $ chet el kreditlari yo’naltirilgandir. O’zbekistondagi Islom Rivojlanish Banki «Toshketn-Buxoro» temir yo’l magistrali uchun optika-tolali aloqachiziqlarini ta’mirlash va sotib olish uchun 7 mln.AQSH $i hajmidagi kreditdan foydalanish uchun iqtisodiy va texnik asos o’tkazildi.
TRASEKA loyihalari shuningdek, davlatning transport sektori investision jalb qilishning o’sishiga olib keldi. Shundaylardan biri, 2002 yil noyabr oyida Hitoy eksport-import Banki 250 mln.AQSH $ hajmda kredit liniyasi ochdi.1996-2002 yillarda O’zbekistonga YABMSning dastlabki qo’ygan umumiy hajmi 1,7 mlrd.AQSH $ ga oshdi. 1,2 mlrd.AQSH $ dan oshiq sarmoya iqtisodiy o’sishga jumladan transport , aloqa va savdo rivojlanishisohasiga Korea Banklari tomonida qo’yildi. Umuman olganda, 1991-2002 yillarda 14 mlrd. $ hajmda chet el sarmoyasi jalb etildi. Shunday qilib, MFV bashoratiga ko’ra O’zbekiston YAMM tuzilmasi tashqi sarmoyalar ulushi 2002 yilda 23,5% dan oshiqni tashkil etdiva qulay sarmoya iqlimining eng yuqori ko’rsatkichlaridan biri hisoblanadi.shuni hisobga olish kerakki, ETTB direktorlari va boshqaruvchilarining yillik konferensiyasi O’zbekistondagi banklar va xalq moliya institutlariningn investitsion faolligini uzoq muddatli kengaytirish yo’lida muhim bosqich qo’ygan.
«Transportning qonun chiqaruvchi va boshqaruvchi tuzilishi» (1995-1997); «Tranport sektorida menejment»(1995-1997) kabi texnik ko’mak lohihalari tashqi iqtisodiy munosabatlarni normativ-huquqiy bazasini yangilash,transport –tranzit siyosatiga, temir yo’l boshqaruviga, tarif siyosatini takomillashtirish va uning boshqaruv muammolariga ijobiy ta’sir ko’rsatgan.
Amalga oshirilayotgan loyihalar asosida qator normative aktlar qayta ishlandi va qabul qilindi. Asosiy parametrlar bo’yicha hozirgi yuridik baza xalqaro standardlarga, transport aloqalarini va savdo iqtisodiy, investitsion va boshqa sohalarni boshqaruvchilariga mos tushadi ma’lum bir necha loyihalar «Temir yo’llar infrastrukturasiga texnik xizmat ko’rsatish va uning mohiyati»; «Xarakatdagi tarkib remonti va uning mohiyati»; «Davlatlararo temir yo’l tariflari tuzilmasi»; «Markaziy Osiyo temir yo’llarini qayta tuzish va telekommunikatsiya muammolarini o’rganish» avtomobil va temir yo’llari transportlarni qayta tuzish yo’lidagi natijalar va yutuqlar hisoblanadi. Tashqi savdoni uzoq muddatli liberallashtirish bo’yicha qonun va normative aktlarni tayyorlashda «TRASEKA xududidagi savdoga ko’mak» loyihasiga tavsiyalar hisobga olindi. «Savdoni rivojlantirish» loyihasini amalgam oshirirsh FIATAda qator o’zbek kompaniyalarining ochilishiga olib keldi. 2002 yilda Toshkentda YeI davlatlari bilan mos ravishda litsenziya chiqarish operatorlarining tayyorlash, qayta tayyorlash va o’qitish bo’yicha markaz faoliyat yuritadi.
TRASEKA dasturi va YeI bilan OMS a’zo davlatlarining o’zaro ta’siri xududda sezilarli natijalarga olib keldi. Nisbatan kam bo’lgan byudjet imkoniyatiga qaramasdan, bir qator samarali loyihalar o’tkazildi. Tashabbus ko’rsatayotgan YeI ning yutug’i shu bilan tushuntiriladiki, oxirgi yillarda TRASEKA XK va YeI Komissiyasi, Bokudan doimiy Kotibiyat va Asosiy ko’ptomonlama kelishuvning Davlat Komissiyas, TRASEKA loyihasi va Milliy Komitet, bir tomondan, qabul qiluvchi davlatlar va xalqaro moliya institutlarining loyihalari, boshqa tomondan, kompaniya va firmalar o’rtasida dinamik, ko’pbosqichli yo’lga qo’yildi.
Umuman Texnik Yordam loyihalari transport sohasidagi boshqaruv va tartibga solishning qonuniy asosini rivojlantirishga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Hech qachon bu aloqalarda kuzatilmaganki, 1994-2—0 yillarda transport va transit siyosatini iqtisodiy va transport sohasining xalqaro tizimga integratsiyasini rivojlantirish manfaatida, jumladan, O’zbekiston Respublikasi dasturiga yordam berishda quyidagilar qo’shildi:
Xalqaro havo yo’li yuk tashishlarini nazorat qiluvchi;
Xalqaro avtomobil va temir yo’l yuk tashishni nazorat qiluvchi 13 ta xalqaro konventsiya;
Bu davr mobaynida O’zbekiston Respublikasi quyidagi xulosaga keldi:
Temir yo’l transport sohasida chet davlatlari bilan kelishuvlar;
Xalqaro avtomobil yuk tashish sohasida chet davlatlar bilan 27 kelishuvlar. Barcha eslatilgan konventsiya va kelishuvlar ratifikatsiya qilindi.
TRASEKA loyihalari va shuningdek, bir-biriga bog’liq sohalarda islohotlarni siljishiga olib keldi. Shulardan, temir yo’l va avtomobil yo’loyiha transportlari sohasida o’zgarishlarni hisobga olib, soliq, xo’jalik, bojxona, ma’muriy huquqlarga mavjud o’zgarishlar kiritildi. Loyihalar ekspeditor kompaniyalar, xalqaro yuk tashuvchilar, jumlada, xususiy va qo’shma sektorlarning rivojiga yordam qildi. O’zbekistondatr loyihasi muhiti shakllantirildi. Hozirgi paytda hususiy kompaniya ulushiga mamalakt ichidagi umumiy yuk tashishlarning 90% idan oshig’i, xalq yuk tashishlarning 80% idan ortig’i to’gri keladi.
Yo’llarning jozibadorligi va raqobatbardoshligini oshirish uchun joriy «Chegarani kesib o’tish protsedurasi», «Tarif va tranzit yig’imi bo’oyicha siyosat», «Tranzit yuk tashishlar uchun umumiy yuridik baza» loyihalarga aniq ta’sir ko’rsatadi. Ko’plab muvaffaqiyatli va ob’ektiv talab qilinadigan loyihalar orasida hech qanday baxslashuv keltirilmaydigan bir necha loyihalar ham bor. Masalan, Farg’ona Vodiysi, Bishkek va Qoshg’ar orasida yangi temir yo’l uchastkasining dastlabki TEOsi shulardan biri hisoblanadi. Muammo shundaki, 1998-2001 yillarda XXRning birinchi loyiha institutlari «Bojtransloyiha», va «Temir yo’loyiha loyiha»si Qozog’iston va Qirg’iziston Respublikalarining loyiha institutlari bilan birgalikda geoligik, geodezik, seysmik, topografik, geografik va iqtisodiy tadqiqotlar majmuasini qurishdi va ko’p variantli avvalgi TEO ko’rsatilgan temir yo’l qurilishini o’tranzit boshqaruvini ko’rib chiqishga olib keldi. Ammo bu TEO ni O’zbekiston, Qirg’iziston va Xitoy ekspertlari tomonidan ko’rib chiqulguncha Qirg’iziston Respublikasi Jagorku Kenesh(Parlament) 2000 yil 29 dekabrda Xitoyga chiqish mumkin bo’lgan Baliqchi – Jalolobod – Togugart temir yo’l liniyasi qurilish loyihasining afzalliklari xaqidagi Qonun qabul qildi. Qonun 2001.02.05 da Prezident tomonidan tasdiqlandi.
Hozirgi kunda sklad tashqi iqtisodiy aloqa bo’yicha Agentlik xo’jalik hisoboti kompaniyasi balansida. Shu zaylda O’zbekiston Respublikasining TRASEKA investitsion loyihasidagi ulushi 1993-2002 yillarda 38% ni, Gruziya 32% ni, Ozarbayjon 25.3% ni, Armaniston 14% ni, Ukraina 10.5% ni, Turkmaniston 6% ni tashkil tashkil qildi. Bu ko’rsatgichlar OMSga a’zo davlatlar xududi va aholi soni b mos ravishda tasvirlangan.
Shuni hisobga olish kerakki, dastur amalga oshirish yillarida TAJK ning TRASEKA yo’llari bo’ylab «O’zbekiston temir yo’li» mavjud bo’lgan yuk tashishlarning aniq hajmi o’sishi nozorat qilingan.
YeI TRASEKA dasturini savdo va aloqa sohasida ishlaydigan va himoya qiladigan, YeIni abul qilgan davlatlar milliy manfaatiga javob beruvchi investitsion loyihasi vositasida yordam qiluvchi OMS davlatlari o’rtasidagi siyosiy – iqtisodiy ta’sir hisoblanadi. Bu yordam va hamkorlik aniq o’lchovlarda mustahkamlikni ta’minlaydi. Markaziy Osiyo va Kavkazda terrorizm va ekstremizmning paydo bo’lishi va tarqalishiga mone’lik qiladi, yangi mustaqil davlat iqtisodiyoti va xarbiy-siyosiy bosimiga xarakatlardan saqlaydi.
TRASEKA dasturining davomiyligi.
TRASEKA dasturi, ko’rilganidek, aniq yutuqlarga erishdi va avvalo bu quyidagi yo’nalishlarda:
Dastur YeI Qo’mitasi va ishtirokchi davlatlar o’rtasida ish aloqasi o’rnatdi, bu narsa qo’shma tarzda savdo – iqtisodiy, fan – texnika va boshqa aloqalarni rivojiga yo’naltirilgandir. Dastur vositasida, transport, tashqi savdo, bojxona va boshqa organlar faoliyati rag’batlantirildi. Bular YeI standardlariga darajama-daraja o’ normative aktlarini moslashtirish yo’lida bo’lgan.
Dastur a’zo davlatlar o’rtasida savdo – iqtisodiy munosabatlarni mustahkamlashga ko’maklashadi;
Dastur xalqaro moliya institutlari, banklarning investitsion faoliyatini aktivlashtirishga imkon berdi. Savdo va tashqi investitsiyalar hajmining o’sishi ko’pgina iqtisodiy a’zo davlatlarni birlashtirdi;
Transport sektorini qayta tuzish sohasida institutional islohotlarni tezlashtirdi;
Dastur TRASEKA qatnovida umumiy yuk tashishlar hajmini sezilarli o’sishini ta’minladi. Masalan, agar TRASEKA yo’li segmenti bo’yicha yuklar oqimi 1993 yil 355 ming tonna bo’lgan bo’lsa, 1999 yil bu raqam 4.8 mln., 2000 yil 5.2 mln., 2001 yil 8.7 mln.tonna bo’lgan. Yaqin kelajakda TRASEKA yo’li bo’ylab yiliga 12 mln. tonna yuk tashish ko’zda tutilmoqda. Gruziya transport va aloqa vaziri M. Adishvilining aytishicha, yuk tashishlar temir yo’llarda o’tgan yidan beri 30% ga, avtomobil 25% ga, dengiz portidagi yuklarni qayta ishlash 35% ga oshgan. Umuman yuk tranzitlari TRASEKA yo’lining Gruziya segmenti bo’yicha 2001 yil 10 mln. dan oshdi va 2001 yil Gruziya transport sohasidan byudjetga tushum 130 mln. lari bilan ($1 = 2.23 lari); Qozog’iston transport vaziri o’rinbosari X. Jukupovaning 2001 yilgi bergan ma’lumotlariga ko’ra, TRASEKA yo’lining qozoq uchastkasi bo’ylab temir yo’l transportida 77 mln. tonnadan oshiq yuk o’tkazildi, avtomobil parklari orqali 26.2 mln. tonna: 1999-2002 yillarda Ukraina transporti vazirligining bahosiga ko’ra, Ilichevsk – Poti – Botumi uchastkasidan yuklar 2.4 martaga – 727.7 mln. ga oshdi. Ijobiy tendentsiyalar deyarli barcha uchastka yo’llarida kuzatildi. Shulardan 1999 yil bilan taqqoslasak, 2000 yilda Ukraina va Gruziya orasida temir yo’l paromasi yuk tashishlari 1.5 marta ko’p, ya’ni 473 mingga oshdi. 2001 yilgi o’sish maksimal ravishda 37% ni tashkil etdi.
O’zbekistonda transport bozor iqtisodiyotiga o’tishning muhim rol o’ynagan va o’ynashda davom etadi. Transport va aloqalar ulushi 6,5% YAMM iga to’g’ri keladi. Transportning rivoji yosh mustaqil respublikaning jahon iqtisodiyotiga integrasiyasini tezlashuviga xizmat qiladi. Bu erda davaltlning iqtisodiy va ijtimoiy tizimida transportning ahamiyatli roli haqida xulosa qilish mumkni. Dastur transport tehnologiyasini takomillashuvida, transport infrastrukturasining yaxshilanishida yordam beradi. Shunday qilib, hozirgi kunda O’zbekiston temir yo’llarining umimiy uznligi 6600 km bo’lib, bundan 3695 km.idan foydalanilamoqda. 1618 km i elektrlashtirilgan. 2002 yilda 43,6 mln. tonna yuk jo’natilgan, yuk aylanmasi15,4 mlrd. t /km ni tashkil qiladi, yo’lovchi aylanmasi esa 2.16 mln. kishini. Oxirgi yillarda Navoiy- Uchquduq-Nukus temir yo’l uchastkalari qurildi. Samarqand – Buxoro yo’llarini ta’minlashi amalgam oshirildi, G’uzor-Sherobod uchastkalarining qurilishi olib borilmoqda.
O’zbekistonda avto yo’llarining umumiy uzunligi 144 ming km dan oshiqroq , jumladan umumiy xizmatlardagi yo’l 44 ming km, xalqaro ahamiyatli yerlar 3237, umumiy davlat ahmiyatidagi yerlar 18772 km.
TRASEKA yo’llarining optimizatsiyasi maqsadida, 1996-2000 yillar Angren- Pop xalqaro avto yo’llari qurildi. Umumiy uznligi 2400 km bo’lgan tezyurar «Andijon- Nukus- Qo’ng’irot» milliy TEO yo’llar tugallandi. O’zbekiston va dasturning boshqa ishtirokchi davlatlari uchun alohida muhimligi umumiy iqtisodiy, investision, transport-aloqa hududini shakllantirish, darajama-daraja yaxlit tariff uchun sharoit yaratishdan iboratdir. "Shimoliy-Janubiy" transport yo’lining potensial imkoniyati yiliga 15-16 mln. t yukni tashkil qiladi. Transport yo’llari sifatida Fors qo’ltigi’ va Hind hamda Eron portlaridan Kaspiygacha, keyin kemalar orqali Rossiya temir yo’l to’rigacha yohud Yevropaning ichki suv yo’llari orqali yo’llar bor.
Transsibir yo’lining yillik potensiali 150 ming konteynerni tashkil qildi (faktga ko’ra 1999 yil 32 ming, 2001 -46 ming, 2002 – 55 ming konteyner).
Hozir Rossiya Federatsiyasining janubida yuk tashuvchilarni o’ziga jal qiluvchi transport to’rini rivojlantirish loyihalari mavjud. Shuning uchun, TRASEKA dasturida jiddiy raqobatchilik ruhi mavjud, chunki muqobil tranzit yo’llari birinchi navbatda rus yo’llari katta-katta yuk oqimlarini o’ziga jalb qilishi mumkin.
Bu aloqalarda Rossiya Transport Vaziri S.O. Frank o’rinli tarzda shuni ma’lum qildiki: «kaspiyorti hududida MDH ning Rossiya va Belorussiyadan tashqari barch 14 davlatidavlati ishtirokida TRASEKA transport loyasining amalga oshirilishi bu tasodifiy emas. Loyihaning g’oyasi Markaziy Osiyo va Osiyo –Tinch okeani hududining Kaspiy dengizi, Ozorbayjon, Gruziya orqali Yevropaning yuklarini etkazish uchun keng qatnov yo’li yaratishdir. Loyiha Rossiya transport aloqalaridan foydalanishni ko’zda tutmaydi.Loyihada Rossiyaning milliy manfaatlariga to’g’ri kelmaydigan uch xolat mavjud: to’liq masofalashish, ma’lum kelishuvlarga qo’shilish, kuzatuvchi sifatida ishtirok etish.
To’liq masofalashish yaxshi variant emas.Shunday xolatda, Rossiya loyihani amalga oshirish va uni bu davlat manfaatlariga zamonaviylashtirish imkoniyatlari yo’lidagi muhim ma’lumotlardan mahrum bo’lishlari mumkin. Loyihada to’la ko’lamda ishtirok etish bir necha sabablarga ko’ra foydasiz sanaladi. Optimal variant uchinchi , ya’ni kuzatuvchi sifatida ishtirok etish. Bu bizga nafaqat loyiha yo’lini nazorat qilish, balki loyihaga «Rossiya qo’shimchalari»ni kiritish va MDH davlatlari birinchi navbatda Qozog’iston, O’zbekiston, Turkmanistonni Rossiya transport tashshabusiga jalb qilish imkoniyat saqlashga yo’l beradi».
TRASEKA dasturi faoliyat yurituvchi va yangi tuzilgan halqaro qatnov yo’li sifatida ham raqobatni hisobga olish kerak. Shundaylardan, «ShOSni tuzish haqida Dekleratsiya» bilan mos ravishda transport bo’yicha Ishchi guruhini tuzish, transport yo’lini rivojlantirish bo’yicha Memorandum tuzildi.
Monelikning ichki kuchiga quyidagilar kiradi:
Yuk oqimi harakatida ko’p sonli fizik bva nofizik tosiqlarga egalik;
TRASEKAga a’zo davlatlar transkompaniyalarining kam egiluvchan tarif siyosati;
Iki tomonlama, ko’ptomonlama va hududlararo iqtisodiy integrasiyaning kuchsiz darajasi;
TRASEKA dasturining asosiy vazifalariga etishda loyihaning aniq qismini chala mo’ljalga olinganligi va aniq loyihalar natijalarini aniqlash mehanizmining yo’qligi;
A’zo davlatlarning transport sektorini va infrastrukturasini rivojlantirishga turli grantlar va texnik yordamning kamligi;
TRASEKA dasturi a’zolari va hududlar o’rtasida investisiya loyihalarining taqsimlanishida nobalans va noadektivat yo’l;
OMSni amlga oshirish , MPK konferensiya qarori va Milliy Kotibiat takliflarining kuchsiz mechanizmi;
TRASEKA dasturiga Turkmaniston transporti muassalari va hukumatining noaniq xolati;
Dastur boshqaruv organlari va loyihalarining bitta moliya manbaiga bo’g’liqligi.
Rivojlanish imkoniyatlari
TRASEKA rivojlanishining ob’ektiv imkoniyatlari globallashuvning, iqtisodiy o’sish, savdo va hizmatlarning umumjahon tendensiyasiga asoslanadi. PROOK bergan ma’lumotlarga ko’ra, jahon YAMMisining 30 trln.$ ga va eksport hajmining 7 trln.$ ga, bozrlarda yillik valyuta aylanmasining 1,5 trln. $ ga oshgan va chet el investisiyalarining umumiy hajmi 400 mln. $ ni tashkil qilgan. 2002 yilda jahon iqtisodiy o’sishi 2% bo’lgan va 2003 yil uchun 3% bo’lish bashorat qilinmoqda. Mutahassislar baholariga ko’ra XXI asrda «ATR-Yevropa –Shimoliy Amerika» uchburchagida tovar aylanmasining tez ko’tarilishi kutilmoqda. Yuk oqimining eng katta qismi Hind okeani, Suvaysh kanali, O’rta Er dengizi, va Osiyo temir yo’llari orqali o’tadi. Bu oqimning 20%i konteynerlara bo’ladi(tahminan 5 trln. yiliga). Janubiy-Sharqiy va Yevropa orasida kontynerlar hajmidagi o’sish kuzatiladi(1-jadvalga qarang).
1 – jadval.
Janubiy-Sharqiy Osiyo va Yevropa o’rtasida konteyner yuk tashishlar
(ming konteyner)
|
|
1994
|
1995
|
1996
|
1997
|
1998
|
1999
|
2003 bashorat
|
Janubi-Sharqiy Osiyodan YYevropaga
|
XXR
|
648
|
695
|
757
|
845
|
949
|
966
|
1377
|
Yaponiya
|
318
|
342
|
310
|
320
|
356
|
367
|
440
|
Koreya
|
99
|
106
|
106
|
107
|
131
|
143
|
191
|
Jami
|
1065
|
1143
|
1173
|
1272
|
1436
|
1476
|
2008
|
YYevropadan Janubi-Sharqiy Osiyoga
|
XXR
|
178
|
207
|
206
|
241
|
285
|
322
|
411
|
Yaponiya
|
272
|
364
|
334
|
344
|
322
|
333
|
391
|
Koreya
|
124
|
138
|
155
|
162
|
124
|
135
|
190
|
Jami
|
574
|
709
|
695
|
747
|
731
|
790
|
992
|
Manba: Development of Asia-Europa Rail Container Transport Through Block Trains/UN/Economic and Social Policies, New York, 1999. P.13
|
Ushbu halqaro institutlarga ko’ra yillik jahon savdosining o’sishi 90- yillarda 7% bo’lgan. AQSh dagi mashhur voqelarga bog’liq ravishda bu hajm 2002 yil 2,25% gacha tushdi, shu bilan birga 2003 yilda 6% dan kam bo’lmagan o’sish kutilmoqda, bu 1990-2001 yildagiga juda yaqindir. 1990 yilgi 3381,7 mlrd. $ li jahon eksporti hajmi 2000 yilda 6337,8 mlrd. ga oshd, 2001 yilda esa biroz 6043,1 mlrd. $ gacha tushdi. Oxirgi 10 yilda AQSh va Yevropa Ittifoqi (EI)ning Markaziy Osiyo davlatlari bilan tashqi savdosi 2,6 barobar oshdi, ammo Yaponiya, Korea va Yevropa orasida konteyner tashish hajmining yillik o’sishi 8,5% ga etdi.
TRASEKA ning to’liq potensialdagi talab qilinmagan, lekin yuqori quvvati yaqin kelajakda birinchi tomondan Hindiston, Xitoy, Eron kabi davlatlarning iqtisodiy quvvati hisobiga, ikkinchi tomondan EI va AQSh kabi davlatlar hisobiga oshadi.
XXR.
Xitoy 1,2882 mlrd. $ YAMMi, 7,7% o’rtacha o’sish va tashqi savdoda YAMMning 26,2%ini tashkil eib, Eron –Afg’on yoki Qozog’iston-Qirg’iziston yo’nalishida TRASEKAning rivojida asosiy geostrategik rolni o’ynashi mumkin. G’arb ekspertlarining bahosiga ko’ra, Xitoyning 2010 yilda neftga ehtiyoji kuniga 3 mln. barrel, 2015 yilda – 7 mln. barrelga etadi. Yevropa va Osiyoning Eron, Yaqin Sharq hamda Markaziy Osiyoga bo’g’liqligi oshishi kutilmoqda.2010 yilgacha bo’gliqlik 95% ga etishi mumkin. O’zbekistonning Yevropa davlatlari bilan tashqi tovar aylanmasiyuqori tempda o’smoqda hamda EI mamlakatlaridagi ulushi 64.2% O’zbekiston tovar aylanmasiga to’g’ri kelmoqda.
Hindiston
Yana bir geostrategik davlat Osiyo-Yevropa yo’lida bu Hindistondir. 2002 yilda davlat YAMMisi 502,3 mlrd. $, 1997-2002 yilllardagi o’sish tempi 5,46%. Eksport o’sish tempi 13,3%. Hindistonda valyuta zahiralari 73 mlrd. $ ni tashkil qiladi. Yillik shakar eksporti 53 dan 392 minggacha va 50 ming boshoqli ekinlar, 107-143 ming t kofe, 154-220 ming t choy, 103-200 ming t ziravor, 100 ming t gacha tamaki, 34 ming t gacha temir rudasi, 150 ming t gacha mevalar, 300 ming t gacha baliq va baliq mahsulotlarini dunyo bozoriga har yili chiqaradi.
Oxirgi yillarda Xitoy va Hindiston qita’lararo tarnsport yo’lini rivojlantirish bo’shicha faollashdi.2003 yilda bu ikki davlat TRASEKA yo’liga chiqish uchun Hind okeani portlarida Chohbahor(Eron)-Milon-Hirot_Termiz portlari orqali yangi Buyuk Ipak Yo’lini ochish haqidagi Qo’shma Dekleratsiyaga imzo chekdilar.Hindiston Tashqi ishlar Vazir Yashvakata Sinhani ma’lum qilishicha: «Hindiston eron bilan aloqalarda bir-birlarini juda yaxshi tushunishadi. Ikki davlat ham energetik xavfsizlik va tranzit kelishuvlariga asoslangan uzoq muddatli strategik sherikchilik o’rnatishga qiziqishadi. Eron Markaziy Osiyo, Afg’onistonga tez va samarali kirishni ta’minlash uchun Hindiston bilan hamkorlikka tayyor».
Bir vaqtning o’zida, Xitoy hukumati Markaziy Osiyo bilan kelgusidagi eksport –import operasitalari uchun Pokistonning Gvador portini qayta tiklash uchun 500 mln. $ capital qo’ydi. Shu usulda, Markaziy Osiyoga chiqishni ko’zlayotgan bu ikki davlat ilk aniq qadamlarni qo’ya boshladi.
Ikki mamlakat uchun Chohbahor-Hirot-Toshkentning 1500 km.li yo’li oldingi qatnov yo’lini qisqa qildi.
Eron
TRASEKAning potensiali Eronning mustahkam iqtisodiy o’sishi hisobiga aniq darajalarda o’sadi. Eronning YAMMisi 2002 yilda 113,0 mlrd. $,yillik o’rtacha o’sishi 4,45%, YAMMisidagi Afg’oniston va Markaziy Osiyo bilan eksport ulushi 2,28% ni tashkil etadi. Eronnning yillik eksport hajmi 27 mlrd. $ dan oshiqroqni jumladan 1,2 mln.t sabzavot va meva , 10-17 ming t paxta,21-44 ming t gilam mahsulotlarini tashkil qiladi. Importning asosiy xolati 7 mln. $ gacha , mashina va jihozlar 1 mln.t gacha yiliga tashkil qiladi.
TRASEKAning muhim asosli tarkibi Markaziy Osiyo davlatlari hisoblanadi. Markaziy Osiyo davlatlarining yilik o’rtacha o’sishi 2002 yilda 11,1% ni ,YAMM ning umumiy hajmi 40,1 mlrd.ni tashkil etgan. Halqaro institutlar ham MDH ning iqtisodiy xolatini yaxshi baholamoqda, ayniqsa dastur a’zolarini. 2002 yil yuqoridagi davlatlarning YAMMisiga o’rtacha 4,25% ga, 2001 yilgi 5,7 5ga qarganda past.
Shunday qilib, TRASEKA Osiyo va Yevropa orasidagi asosiy ko’prikdir. TRASEKA yo’lining yaxshi tomoni bu uning etarli aloqa zahiralari mavjudligidir.Ya’ni unga qo’shimcha temir yo’l magistrali, avtoyo’llar, portlar,chegar o’tuvlari va terminallar qurish shart emas. Umumiy Osiyodan Yevropa TRASEKA bo’ylab masofa 10800 km bo’lib,1300 km ga transsibadan kamroqdir.
Bayon qilingan dastur hisobidan quyidagilar undaladi:
A’zo davlatlar iqtisodiy o’sish jarayonida faol katalizator rolini o’ynaydi
Transport va boshqa asosiy yuk o’tqazuvchi sohalarning integrasiyasini rag’batlantiradi
Loyiha doirasida TRASEKA ga qiziqishni rag’batlantirish va faol ravishda yurg’izish, «build operate transfer», «design-build-operate» tarxlarini amalgam oshirish
TRASEKA ning MPK va PS lari halqaro transport organlarida faol rol o’ynashi kerak
TRASEKA a’zolarining davlatlararo, hududlararo va EI davlatlari bilan savdo iqtisodiy hamkorliklarini mustahkamlashdagi qiziqish darajasibilan
EI va TRASEKA a’zolarining Yevropa-Kavkaz-Osiyo raqobatbardosh transport yo’lini tashkil etishga intilishlari bilan
TRASEKA dasturining konkret loyihalari natijalari bilan bog’liqlik darajasini oshirish orqali
Xalqaro tajribadan o’tgan xuquqiy mexanizmni qayta ishlash bo’yicha MPK va PS o’lchovining sifat darajalari bilan. Bu mexanizmga ko’ra, TRASEKA yo’nalishi bo’yicha investitsiya olgan dengiz porti, davlat yoki institutlar tariflar, yig’imlar, dasturga a’zo davlatlar uchun yuk ishlovida qulay sharoit yaratishga kafolat berishlari shart. Shu usul bilan TRASEKA chizig’idagi infrastrukturni rivojiga yo’naltirilgan investitsiyalar kafillik shartlari bilan ko’rsatilishi kerak.
OMS ning amalga oshirish konkret mexanizmini qayta ishlovi bilan.
TRASEKA rivojlanish strategiyasi konseptsiyasining kelgusi:
TRASEKA rivojlanish strategiyasi konseptsiyasining kelgusi bizning nazarimizda quyidagilar bilan mos tushadigan globallashuv imkoniyatlariga teng bo’lishi kerak:
Yangi chet el valyutasi va capitali bozorining vujudga kelishi;
Aloqaning yangi yangi vositalarining paydo bo’lishi(internet va b.);
Yangi faol shaxslar – VTO va boshqalarning vujudga kelishi;
Savdo xizmatlar, shuningdek, transport, intellectual egalik masalalari bo’yicha ko’p tomonlama kelishuvlarning paydo bo’lishi.
Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi, Markaziy Osiyo davlatlari, Ukraina, Kavkaz, Moldava davlatlari milliy iqtisodiy rivojlanishning yangi bosqichiga o’tishgan. Bu yerda prinsipial yangi va qaytarib bo’lmas siyosiy, ijtimoiy – iqtisodiy xaqiqat yotibdi. Bular YaMMning o’sishi va iqtisodiy tiklanish tendentsiyasiga urg’u berilgan va bozor xo’jalik konturlariga asoslangandir. Bu ijobiy iqtisodiy - siyosiy oraliqda TRASEKA dasturining katta zahirasi mavjud. TRASEKA xaqiqatdan ham texnik va investitsion loyihalardan keladigan yutuqlardan fahrlanadi, lekin kamchiliklar va hali amalgam oshirilmagan ishlarni to’g’ri baholash zarurdir, chunki kelgusida rivojlanish strategiyasini to’gri tanlash zarur. Oraliqni chuqurlashtirish uchun dasturni davom ettirish kerak.
Loyihaning kontseptual asoslari:
Loyihani ko’rib chiqishda texnik zamonaviylashuv, infrastrukturani takomillashtirish, transportni ma’lumotlashtirish, transport yuk tashishini zamonaviy asoslarini shakllantirish bilan bog’liq soha kelajagini total assets’minlash kera:
Davlatlar, xududlar va transport turlari o’rtasidagi muvozanatga rioya qilish;
Transport hamkorligidan umumiy transport xududi, transport ximatlar bozori shakllantirishga o’tishni o’rganish;
Transport tizimini texnik texnik iqtisodiy xolatini o’rganish, samarali va qo’shma ruxsat etilishi uchun TRASEKA yo’llari’lidagi tor joylarni aniqlash;
XXR, Xindiston, Eron va Gretsiyaning iqtisodiy potentsiakkaridan foydalanib, transportni rivojlantirish;
Loyihani OESR, EKMT, IMO, EKO, ESKATO, ShOS loyihalari bilan sinxronlashtirish;
To’g’ri tariff stavkalari bilan TRASEKA yo’llari bo’ylab, eksperimental tartibda to’g’ri boruvchi operatorlar topishni tashkillashtirish;
Transport tizimida xaydovchilar malakasini oshirish;
Transport infrastrukturasi rivojida TRASEKA dasturi investitsiyalari samarasini oshirish;
Dasturning sarmoya va integratsion ahamiyatini oshirish; Asosiy vazifa – raqobatbardoshlik va yo’llari’lning jalb qila olishini oshirish;
A’zo davlatlar TRASEKAning transit potentsialini amalgam oshirishda birinchi darajali e’tiborni qaratishlari kerak. Bu mamlakat iqtisodiyoti va transportni rivojlantirishda asosiy hal qiluvchilardan biridir. Dastur davlat boshliqlarini transit muammolari va davlat chegarasidagi hamda uning ichidagi transit muammolari bilan qiziqishga jalb qiladi. Bu davlat ichki muammolari yuk tranzitini uzoq ushlanib qolish harajat va ko’pgina yuqori tarif xatari va boshqalar kiradi.
Transport yukidan foydalanish va ularni yuklash;
Xalqaro avtomobil yo’li uchun ishonchli aloqa tizimi, AZS, mehmonxonalar, campinglar va terminallar to’rini tashkil qilish TRASEKA magistrallarida davlatlararo xizmat ko’rsatish tizimini qabul qilish;
Ichki chegaralarda ruyhatga olish tizimini o’rnatish, chegarani kesib o’tishda yagona qonun qabul qilish, avtomobil transport vositalarining yo’l xaqi uchun yagona nazorat tizimini o’rnatish;
Tuman, viloyat, katta ko’prik, tunnel xududlari bo’ylab mahalliy yig’imlar tizimini bekor qilish bo’yicha davlat ichki normativ aktlarini qabul qilish;
TRASEKA xududidan o’tgan yuklar uchun davlatlararo temir yo’l tariflarini darajama-daraj solishtirish;
Xalqaro transport yo’lining raqobatbardoshligini asosiy omili transport xizmatini informatsiyalashtirish.
Yaxlit transport va iqtisodiy xudud uchun:
Yaxlit iqtisodiy zona yaratishning ilk bosqichi sifatida dastur a’zolari uchun yaxlit transport maydonini shakllantirish yo’nalishida xarakat qilish kerak;
Temiryo’l, portlar kemachilik kompaniyalari uchun umumiy ma’lumotlar ba’zasini yaratish;
Transport sohasida litsenziya, sug’urtalash, tariff va to’lov soliq siyosatini aniqlovchi qonuniy aktlar va to’plamini kelishtirish, shuningdek, yuk va yo’lovchilar tashish tartibi transport voitasiga texnik talablar, kirish-chiqish tartiblari va transport vositalari tranziti;
Transport vositasi ekspluatatsiyasining yaxlit va yaqin qolipini tashkil etish;
Mahalliy va xorijiy yuk tashuvchilar uchun qulay sharoit yaratish;
Transport xizmatining yagona bozoridagi ish xaqida yuk tashuvchilarga to’laroq ma’lumotlar imkonini beruvchi normative aktlar qabul qilish;
Transportlarning yagona kampyuter bazasini yaratish orqali ular xaqida umumiy ma’lumotlar qidirish va topish mumkin bo’lgan ma’lumotlar bilan total assets’minlash tizimini avtomatlashtirish va birlashtirish;
TRASEKA a’zolari o’rtasida lizing munosabatlarini rivojlantirish;
OMS ishtirokchi davlatlar o’rtasidagi xalqaro konventsiyalarga, kelishuvlarga qo’shilish muammosi, shuningdek, xalqaro transport tashkiloti ishlariga qatnashish, xalqaro tashkilotlarda o’zaro yordam masalalari bo’yicha kelishuvlar ishlab chiqish;
TRASEKAning yangi kontsepsiyasi tabiiy ravishda, xalqaro munosabatlar va jahon iqtisodiyoti rivojlanish tendentsiyalarini va ob’ektiv xaqqoniyligini hisobga olish kerak. Kontsepsiyani amaliy jihatda amalgam oshirish mexanizmi xaligacha OMS va KES – MPK – PS – NK – NS sxemasiga asoslanadi. Yuqorida aytilganidek, oxirgi ikki yilda bu tuzilmada asosiy guruh bu milliy kotibiyat institute hisoblanadi. Bu bilan aloqada yangi kontsepsiya maqsadiga erishish uchun milliy kotibiyat institute va mavjud MPK, PS va NK sxemasini zamonaviylashtirishni mustahkamlashning kelgusidagi yo’nalishida yangi qadamlar kerak. Bu vazifalarni amalga oshirirsh, shubhasiz, YYevropa – Kavkaz – Osiyo yo’lifagi raqobatbardoshlikni oshirishga xududlar va davlatlar o’rtasidagi savdo iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirishga, mustahkam iqtisodiy o’sishni total assets’minlashga EI va AQShning Markaziy Osiyo, Kavkaz va Sharqiy YYevropadagi rolini TRASEKA a’zolaridagi havfsizlik va barqarorlikning nomidan oshirishga yordam beradi. O’z navbatida, Markaziy Osiyo va Kavkazning barqaror, oshiq, gullab-yashnagan davlatlari ham EI davlatlari uchun ham amerikaliklar uchun ham tub aholi uchun qukay – havfsiz joy bo’ladi.
|
