O`zbеkistоn rеspublikаsi хаlq tа’limi vаzirligi хоrаzm VIL

Shuni alohida takidlash lozimki, odam genetikasini o’rganishda insonning tabiatda va jamiyatda tutgan o’rnidan kelib chiqadigan o’ziga hos tomonlari va qiyinchiliklar mavjud.

Odam irsiyatini o’rganishda asosiy qiyinchiliklar:

1. Nikohni genetik tadqiqot olib borayotgan shaxs tomonidan belgilanmasligi.

2. Odamda sun’iy ravishda mutatsiya olish imkoniyati yo’qligi.

3. Odamlarni jinsiy balog’at yoshiga ancha kech (18 yoshdan boshlab) yetishishi.

4. Turli oilalarda tug’ilgan bolalarni har xil turmush sharoitida tarbiyalanishi.

5. Naslning kam qoldirilishi.

6. Aksariyat ko’pchilik odamlarning o’z nasl – nasabini to’la bilmasligi oqibatida oila shajarasini to’liq tuzish imkoniyatining cheklanganligi.

7. Xromosomalar sonining nisbatan ko’pligi (2n=46) va ularni bir-biridan ajratishning murakkabligi. Lekin shunga qaramay, hozirgi kunda odam genetikasini o’rganishda quyidagi usullar keng qo’llaniladi.

1. Avlodlar shajarasini tuzish (genealogik usul).

2. Sitogenetik usul.

3. Egizaklar usuli.

4. Dermatoglifika usuli.

5. Populatsiyalar genetik tarkibini o’rganish usuli.

6. Biokimyoviy va molekulyar genetik usullar.

Avlodlar shajarasini tuzish usuli ikki bosqichda olib boriladi:

1. Muayyan avlodlari probandning kamida 3 avlodi to’g’risida ma’lumotlarni to’plash.

2. Ushbu ma’lumotlar asosida oila shajarasini tuzib, uni tahlil qilish.

Birinchi bosqichda tekshirilayotgan oila a’zolarini barchasi va shu oilaning kamida 3-4 ta oldingi avlodi o’rganiladi. Avlodlar to’g’risida yetarli ma’lumotlar to’plangandan keyin, chizma ko’rinishda ularning shajarasi tuziladi. Shajarani tuzish probanddan boshlanadi. Proband vrach qabuliga kelgan kishi. U kasal bo’lishi ham, sog’ bo’lishi ham mumkin.
Avlodlarning chizma ko’rinishidagi shajarasini tuzishda amaldagi shartli belgilardan foydalaniladi:

Sog’lom erkak

Sog’lom ayol

Ushbu oilada kasal farzandlar tug’ilish ehtimolini aniqlang.

Ushbu oilada chapaqay bola tug’ilish ehtimolini aniqlang.

2. Masala. Proband-sog’lom ayol. Shu ayolning singlisi ham sog’lom, lekin ikkita ukasi dal’tonik. Probandning ota-onasi sog’lom. Proband onasining 4 ta singlisi bo’lib, ularning erlari sog’lom. Proband onasining sibslari haqida shular ma’lumki, birinchi singlisining bitta kasal, bitta sog’lom o’g’il va ikkita sog’lom qizi bo’lgan, ikkinchi va uchinchi singlisining oilasida bittadan kasal o’g’il va bittadan sog’lom qiz bo’lgan, to’rtinchi singlisining oilasida bitta sog’lom qiz bo’lgan. Probandning onasi tomonidan buvisi sog’lom, lekin buvasida dal’tonizm kasalligi bor bo’lgan. Probandning otasi tomonidan dal’tonizm bilan kasallanganlar aniqlanmagan.

Agar proband sog’lom erkakka turmushga chiqsa, oilada dal’tonizm bilan kasallangan bolalarning tug’ilish ehtimolini aniqlang.

3. Masala. Proband va uning byesh akasi sog’lom. Probandning ota-onasi kar va soqov. Ikki amakisi va ammasi ham kasal, to’rt xolasi va tog’asi sog’lom, lekin bitta xolasi va tog’asi kar-soqov. Ona tomonidan buvasi va buvisi sog’lom. Ota tomonidan buvasi va buvisi kasal, ona tomonidan buvisining kar va soqov bitta akasi va ikki singlisi bor. Ota tomonidan buvisining ikki ukasidan bittasi kasal, ikkichisi sog’ bo’lib, byesh opa-singlisidan ikkitasi kasaldir. Shu buvisining ota-onasi sog’lom, ota tomonidan buvisining ota-onasi kasal.proband kar va soqov bo’lmagan va bunday kasallik avlod-ajdodida uchramagan oiladan bo’lgan qizga uylansa, shu oilada kar va soqov bolalar tug’ilish ehtimolini aniqlash mumkinmi?

4. Masala. Proband – sog’lom ayol. Uning otasi va onasi ham sog’lom. Proband otasining kaltabarmoqlik (braxidaktiliya) bilan tug’ilgan songlisi va sog’lom ukasi bor.

Probandning ammasi braxidaktiliyaga ega bo’lib sog’lom erkak bilan turmush qurgan. Ularning braxidaktiliyaga ega bo’lgan o’g’li bor. Probandning ota tomonidan buvisi braxidaktiliya bilan kasallangan emas. Probandning ota tomonidan buvisining braxidaktiliya singlisi bo’lgan. Probandning ota tomonidan buvisi va buvasining ota-onasi braxidaktiliyaga ega.

Probandning shu katta buvasi ikki marta uylangan bo’lib, uning ikkinchi xotinida braxidaktiliya bo’lmagan. Shu ayol bilan bo’lgan nikohdan katta buvasining ikkita sog’lom qizi va to’rtta kasal o’g’illari bo’lgan. Katta buvasining shu nikohdan bo’lgan barcha bolalari sog’lom yigit va qizlar bilan turmush qurgan.

Proband huddi o’ziga o’xshagan genotiplik erkakga turmushga chiqsa, shu oilada braxidaktiliya bilan bolalar tug’ilish ehtimolini aniqlang.

NOALLEL GENLARNING O’ZARO TA’SIR XILLARI:

1. Genlarning komplementar ta’siri.
Genotipda allel bo’lmagan genlarning birgalikda yangi belgining rivojlanishiga olib kelishiga ularning komplementar, ya’ni to’ldiruvchi ta’siri deyiladi. Zero, komplementarlikda ishtirok etuvchi har bir gen jufti o’zi alohida muayyan belgini rivojlantira olmaydi. Dastaval genlarning bunday ta’siri hushbo’y hidli oq gulli no’xatni o’zaro chatishtirishda aniqlanadi. Keyinchalik komplementarlik boshqa ko’pgina o’simlik va hayvonlarga hosligi aniqlandi (6-jadval).
6-jadval. Genlarning komplementar ta’siri natijasida

paydo bo’luvchi ba’zi belgilar.

Shuni alohida takidlash zarurki, komplementar genlik organizmlar chatishtirishidan hosil bo’lgan duragaylarning ikkinchi avlodida belgilarning ajralishi odatdagi duduragay chatishtirishdagi ajralish (9:3:3:3:1) nisbatidan farq qilib, 9:7:9:9:6:1 va h. kabi bo’ladi (7-jadval).

1. Masala. Berilgan. Faraz qilaylik, hushbo’y hidli no’xatning oq gulli navlari o’zaro chatishtirib olingan avlod, o’zaro chatishtirilgan. Chatishtirishdan hosil bo’lgan ikkinchi bo’g’in o’simliklarida

a) Belgilarning nisbatini aniqlang.

b) Birinchi va ikkinchi bo’g’in hosil qilishda ishtirok etgan ota-ona o’simliklarning genotipini aniqlang.

Masala yechishni o’zaro ta’sir qiluvchi genlar, genotiplar va belgilar jadvalini tuzishdan boshlaymiz:

Gametalar (Ab) (aB)

F₁ AaBb

Fenotip: Qizil rangligi

Genotip: Digeterozigota.
Sharh. Ota-ona o’simliklarning genotipi har ikkala gen bo’yicha gomozigota (AAbb va aaBB) bo’lib, ularning har biri bir juftdan dominant genga (A yoki B) ega. Ushbu dominant genlar alohida-alohida holatda gulga qizil rang bera olmaydi, shu bois ota-ona no’xatlarning rangi oq bo’ladi.

Biroq birinchi avlod duragaylarning genotipi –(A a B b) da ikkala dominant gen mavjudligi va ularning o’zaro komplementar ta’siri oqibatida o’simliklar guli qizil ranglik. Ikkinchi bo’g’in o’simliklarning 9/16 qismida dominant A va B genlar mavjudligi tufayli qizil rang rivojlandi, qolgan 7/16 qism o’simliklarning (3/16+3/16+1/16-7/16) genotipi A-bb, aa B-, aabb bo’lib, ularda komplementar ta’sir etuvchi dominant genlar yakka, ya’ni faqat bir jufti borligi tufayli duragaylar guli oq rangga ega bo’ladi.

Gametalar: (AB), (Ab), (aB), (aB) (AB), (Ab), (aB), (ab)

F₂ : 9 ta qizil : 7 ta oq ranglik

2. Masala. Berilgan. Ba’zi paytlarda bitta yoki ikkita komplementar gen mustaqil ta’sir etishi mumkin. Shu bois, duragaylarning ikkinchi avlodida belgilarning ajralish nisbati ham o’zgaradi. Qora va oq junli sichqonlar chatishtirilib, aguti (yovvoyi – kulrang – malla) sichqonlar olingan. Ularni o’zaro chatishtirilganda F₂ da 9 ta aguti, 3 ta qora, 4 ta al’binos sichqonlar paydo bo’lgan.

Yechilishi:

Belgi	Gen	Genotip
1. Qora 2. Aguti 3. Al’binos	A – b A – B – a – B –	AAbb AABB, AaBb aaBB, aaBb

P ♀ AABB x ♂ aaBB

Gametalar: (Ab) (aB)

F₁ AaBb.

Birinchi avlod duragaylarini o’zaro chatishtirilganda, F₂ da ajralish 9/16 aguti: 3/16 qora: 4/16 oq nisbatda bo’ladi.:

F₂ : 9 ta aguti : 3 ta qora : 4 ta al’binos ranglik.

Ikkita komplementar genning har biri mustaqil ravishda fenotipda namoyon bo’lishi ham ma’lum. Bunga misol qilib tovuqlarda toj shaklining nasldan-naslga o’tishini ko’rsatish mumkin.

3. Masala. Berilgan. Agarda gulsimon va no’xatsimon tojli tovuqlar chatishtirilsa, F₁ da yong’oqsimon tojli tovuqlar paydo bo’ladi. Duragaylarning ikkinchi avlodida 9(yong’oqsimon): 3(gulsimon): 3(no’xatsimon): 1(bargsimon) nisbatda ajralish ro’y beradi. Ota-onalar va birinchi, ikkinchi avlod duragaylarining genotipini aniqlang.

Gametalar: (Ab) (aB)

F₁ AaBb

Fenotip: Yong’oqsimon tojli.

P ♀ AaBb x ♂ AaBb

♀ ♂	AB	Ab	aB	ab
AB	AABB yong’oqsimon tojli	AABb yong’oqsimon tojli	AaBB yong’oqsimon tojli	AaBb yong’oqsimon tojli
Ab	AABb yong’oqsimon tojli	AAbb gulsimon	AaBb yong’oqsimon tojli	Aabb gulsimon
aB	AaBb yong’oqsimon tojli	AaBb yong’oqsimon tojli	aaBB no’xatsimon	aaBb no’xatsimon
ab	AaBb yong’oqsimon tojli	Aabb gulsimon	aaBb no’xatsimon	aabb yaproqsimon

F₂ : 9 ta yong’oqsimon tojli : 3 ta gulsimon tojli : 3 ta no’xatsimon tojli : 1 ta yaproqsimon tojli tovuqlar rivojlanadi, ya’ni bu nisbat duragay chatishtirishning ikkinchi avlodida kuzatiladigan fenotip bo’yicha belgilarning ajralish nisbatiga mos keladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Masala. Sichqonlarda junning rangi ikki juft noallel gen ta’sirida shakllanadi. Birinchi juftning dominant geni junning kulrang bo’lishini, retsessivi esa qora rangli bo’lishini, ikkinchi juftning dominant geni rangning hosil bo’lishiga yordam beradi, uning retsessiv alleli esa rang hosil bo’lishiga to’sqinlik qiladi.

a) Kul rang sichqonlar o’zaro chatishtirilganda 82 kulrang, 35 oq va 27 qora rangli nasl paydo bo’lgan. Barcha rangdagi sichqonlar genotipini aniqlang.

b) Kulrang sichqonlar o’zaro chatishtirilganda 58 kulrang va 19 ta qora avlod paydo bo’lgan. Barcha rangdagi sichqonlar genotipini aniqlang.

2. Masala. Ayrim to’tiqushlar patining rangi ikki juft birikmagan noallel genlar ishtirokida irsiylanadi. Genotipda ikkita dominant yashil rangni, bir juft allelga mansub dominant va boshqasidagi retsessiv gen mavjudligi DSA sariq yoki moviy rang patlar hosil bo’lishini ta’minlaydi. Ikkala juft allel bo’yicha retsessiv genli to’tiqushlarning pati oq rangli bo’ladi.

a) Yashil to’tiqushlar o’zaro chatishtirilganda 55 yashil, 18 sariq, 17 moviy va 6 oq nasl olindi. Barcha to’tiqushlarning genotipini aniqlang.

b) Hayvonot bog’i oq to’tiqushlarga buyurtma bergan. Ammo fermada bor bo’lgan yashil va moviy patlik to’tiqushlar chatishtirilganda oq to’tiqushlar hosil bo’lmagan. Fermadagi to’tiqushlarning genotipini aniqlang.

3. Masala. Qorakuzanning yovvoyisiga hos bo’lgan jigarrang jun ikkita dominant gen (A va B)ga bog’liq.

Ana shu genlarning har ikkalasa yoki ulardan birining retsessiv allellik gomozigota holati platina ranglik nasl beradi. Ikkita platina ranglik qorakuzan bir-biri bilan chatishtirilganda birinchi avloddagi barcha qorakuzanlar jigarranglik bo’lganlar. Ota-ona genotipini hamda duragaylarning ikkinchi avlodida qanday nisbatda ajralish sodir bo’lish ehtimolini aniqlang.

2. Genlarning epistaz ta’siri.
Epistaz – bir genning unga noallel ikkinchi gendan ustun kelishi. Epistaz dominant yoki retsessiv bo’lishi mumkin. Agar dominant gen ustunlik qilsa dominant epistaz, retsessiv gen ustun bo’lsa retsessiv epistaz deyiladi. O’ziga allel bo’lmagan birorta genning ta’sirini to’sib, o’zining belgisini yuzaga chiqaruvchi genga epistatik, belgisini yuzaga chiqara olmaydigan genga gipostatik gen deyiladi. Genlarning epistatik ta’siri otlarda yaxshi o’rganilgan, lekin odamlarda uncha yaxshi o’rganilgan emas. Hozirgi paytda epistaz quyidagi organizm belgilarining irsiylanishiga hosligi aniqlangan (8-jadval).
8-jadval. Genlarning epistaz ta’siri natijasida paydo bo’luvchi ba’zi belgilar.

№	Belgilar	Organizmlar
	Junning rangi (kulrang, qora, malla)	Otlarda
	Junning rangi	Itlarda
	Patning rangi	Tovuqlarda
	Mevaning rangi	Qovoqlarda
	Tolaning rangi	G’o’zada
	Donning rangi	Sulida
	Junning rangi	Cho’chkada

Duragaylarning ikkinchi avlodida genlarning epistaz ta’siri natijasida belgilarning ajralish nisbati aksariyat ko’pchilik organizmlarda 12 : 3 : 1 ga teng (dominant epistaz). Ba’zi hollarda 13 : 3 nisbatdagi ajralishni kuzaish ham mumkin (9-jadval).

Masala. Berilgan. Qora (AAbb) va kulrang (aaBB) donli suli o’simliklari chatishtirilib, birinchi avlodda qora donlik o’simliklar olingan. Birinchi va ikkinchi avlod o’simliklarining genotipi va fenotipini hamda F₂ da epistazga hos ajralish nisbatini aniqlang.

P ♀ Aabb x ♂ aaBB

Gametalar: (Ab) (aB)

F₁ AaBb

Duragaylarning ikkinchi avlodi (F₂)da epistaz uchun hos bo’lgan belgilarning ajralish nisbati vujudga kyeladi:

F₂ : 12/16 o’simliklar qora donli : 3/16 o’simliklar kulrang donli : 1/16 o’simliklar oq donli bo’ladi.

Sharh. Bu hodisani shunday tushuntirish mumkin: donga qora rang beruvchi «A» gen donga kulrang beruvchi «B» genga nisbatan epistatikdir. Shu bois birinchi avlod duragaylarining barisi qora donlik bo’ladi. Ikkinchi avlod duragaylaridan 12 ta o’simlikdan donga qora rang beruvchi dominant «A» gen bo’lganligi uchun don qora rangda bo’ladi. Uchta o’simlik genotipida epistatik dominant «A» gen yo’qligi tufayli ikkinchi allelga mansub «B» gen o’zining retsessiv allel «b» genga nisbatan ustunligini namoyon qiladi, natijada o’simliklarning doni kulrang bo’ladi. Bitta o’simlik genotipida ikkala dominant gen («A» va «B») bo’lmaganligi uchun oq don hosil bo’ladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.

1. Masala. Tovuq zotlarida pat rangining oq-qora bo’lishi ikki juft noallel genlarga bog’liq (birinchi juft: «S-s-» geni, ikkinchi juft: «I-i-» geni). Birinchi juft genning dominant alleli «S» gomozigota (SS) va geterozigota (Ss) holatlarda pat rangining qora bo’lishini ta’min etadi. Bu genning retsessiv gomozigota (ss) holati esa patning oq rangda bo’lishini ta’minlaydi.

Ikkinchi juft noallel genlar («I-i») esa, birinchi juft genlar (S-s) faoliyatini boshqaradi. Ushbu ingibitor gen ham gomozigota (II), ham geterozigota (Ii) holatlarda, patga rang beruvchi (S) genning faoliyatini to’xtatadi. Natijada S geni genotipda mavjud bo’lsa ham, patning qora bo’lish belgisi fenotipik rivojlanmaydi, oqibatda pat rangi oqligicha qoladi.

Har ikkala gen bo’yicha retsessiv oq tovuq, har ikkala gen bo’yicha dominant gomozigota xo’roz bilan chatishtirilgan. Ota-ona, F₁ va F₂ duragaylarining fenotip va genotiplarini aniqlang.

2. Masala. Otlarda junning rangi ikki juft noallel gen o’zaro epistatik ta’sirida rivojlanadi. Birinchi juftga mansub dominant gen «B» qora rang junning rivojlanishiga, uning retsessiv alleli «b» esa malla rang junning rivojlanishiga sababchi bo’ladi. Ikkinchi juft allelga mansub «I» gen birinchi juft dominant va retsessiv (B va b) genlar faoliyatini susaytiradi. Genotipda har ikkala noallel juftga mansub dominant genlarning mavjudligi otlar junining kulrang bo’lishiga sabab bo’ladi. Gomozigota kulrang biya bilan malla jungi ayg’ir chatishtirilgan. Birinchi avlod duragaylarining barchasi kulrang junlik bo’lib, ular o’zaro chatishtirishdan 12 ta kulrang, 3 ta qora va bitta malla junli otlar olingan. Biya va ayg’irning, birinchi va ikkinchi avlod duragaylarining genotipini aniqlang.
3. GENLARNING POLIMYER TA’SIRI.
Allel bo’lmagan bir hildagi bir nechta genning bitta belgining rivojlanishiga o’xshash ta’sir ko’rsatishiga polimeriya deyiladi. Polimyer genlar odatda bitta harf bilan, lekin raqamli ko’rsatkichlar bilan ifodalanadi: A₁, A₂, A₃, A₄ va hokazo.

Polimeriya hodisasini 1908 yilda shved genyetigi G.Nil’son-Ele qizil va oq donli bug’doylarni o’zaro chatishtirganda kuzatgan.

Polimeriya hodisasi organizmning aksariyat miqdoriy belgilarining irsiylanishiga hosdir. (10-jadval).

10-jadval. Genlarning polimyer ta’siri natijasida

Organizmda allel bo’lmagan dominant genlar miqdori qancha ko’p bo’lsa, belgi fenotipda shuncha kuchliroq namoyon bo’ladi. Masalan: organizm genotipida 4 ta dominant polimyer gen bo’lsa, belgi o’ta rivojlangan, 3 ta dominant gen bo’lsa o’rtacha, bordiyu dominant gen bo’lmasa mazkur belgi rivojlanmagan bo’ladi. Genlarning polimer ta’siri natijasida duragaylarning ikkinchi avlodida belgilarning ajralishi 15 : 1 nisbatda ro’y beradi.

Dominant genlar sonining ortishi bilan belgining fenotipda kuchliroq namoyon bo’lishiga kumulyativ polimeriya deyiladi. Ayrim hollarda polimyer genlar belgining faqat soninigina aniqlab bermasdan sifatini ham belgilaydi. Bu holni nokumulyativ polimeriya deb ataladi. Masalan, cho’pon haltasi o’simligi mevasining shakli A₁A₂A₃A₄, A₁A₂A₃, A₁A₂ va A₁ li genotiplarda uchburchak shaklida bo’lib, genotipda faqat retsessiv genlar a₁a₂a₃a₄ bo’lsa tuxumsimon bo’ladi.

1. Masala. Qizil va oq donli bug’doy navlari chatishtirilganda, birinchi avlod o’simliklarning doni oraliq tusda (och qizil) bo’lib, ikkinchi bo’g’inda 15 : 1 nisbatdagi ajralish kuzatilgan.

Ota-ona, birinchi va ikkinchi avlod duragaylarining genotipini aniqlang.

Yechilishi. Ma’lumki, bug’doy doni rangining fenotipda namoyon bo’lish darajasi genotipdagi polimer dominant genlar soniga bog’liq. Qizil rangni bir juft dominant genlar, oq rangni esa ularning retsessiv allellari yuzaga chiqaradi:

Yechilishi:

Belgi	Gen	Genotip
1. Qizil rang 2. O’rtacha rang 3. Oq rang	A A–a a	A1A1A2A2 A1a1A2a2 a1a1a2a2

P♀ A₁A₁A₂A₂ x ♂ a₁a₁a₂a₂

Gametalar: (A₁A₂) (a₁a₂)

F₁ A₁a₂A₂a₂

F₂ 15 ta qizil donli bug’doy : 1 ta oq donli donli bug’doy

2. Masala. Berilgan. Cho’pon haltasi o’simligining mevasi uchburchak va oval shaklda bo’lishi bir juft polimyer dominant genlar (A₁A₂) ta’siriga bog’liq. Uchburchak mevalik cho’pon haltasi tuxumsimon shakldagi navi bilan chatishtirilgan:

a) Ota-ona, F₁ va F₂ duragaylarning genotipi va fenotipini aniqlang.

b) F₂ dagi ajralish nisbatini gentik jihatdan izohlab bering.

P ♀ A₁A₁A₂A₂ x ♂ a₁a₁a₂a₂

Gametalar: (A₁A₂) (a₁a₂)

F₂ A₁a₁A₂a₂

a) Bo’yni nazorat qiluvchi uch juft gen bo’yicha geterozigota odamlar balandligini aniqlang.

b) Pakana ayol o’rta bo’yli erkakka turmushga chiqqan. Ularning 150, 155, 160,165 sm. bo’yga ega bo’lgan 4 ta farzandi bor. Ota-ona va farzandlarning genotipini aniqlang.

2. Masala. Kastlaning aniqlashicha kalta (quloq suprasining uzunligi 10 sm.ga teng) quloqlik quyon zotlarida quloq suprasining uzunligi uch juft polimyer genlar ta’sirida rivojlanadi. Ushbu uchlikdan genotipda bitta dominant genning bo’lishi quloq suprasining 2 sm. o’sishini ta’minlaydi. Zero, kalta quloqlik quyonlar l₁l₁l₂l₂l₃l₃ genotipga, uzun quloqlik quyonlar L₁L₁L₂L₂L₃L₃ genotipga ega.

Uzun va kalta quloqlik quyonlar chatishtirishdan oldin birinchi va ikkinchi avlodlar fenotipini va genotipini aniqlang. Shuningdyek duragaylarning birinchi avldida ajralish sodir bo’lish ehtimolini aniqlang.
4. Genlarning ko’p tomonlama ta’siri – pleyotropiya.
Shu paytgacha biz bitta gen muayyan bitta belgini yuzaga chiqarishi to’g’risida so’z yuritdik. Aslida esa bir qancha genlar borki, ularning har bittasi ayni paytda bir nechta belgini yuzaga chiqarishda qatnashadi.

Bir genning bir necha belgini fenotipda namoyon bo’lishiga ta’siriga, genning ko’p tomonlama ta’siri yoki pleyotropiya deyiladi. Ba’zi hollarda pleyotrop gen bir belgiga nisbatan dominant, ikkinchi belgiga nisbatan retsessiv holda bo’ladi. Agar pleyotrop gen dominant yoki retsessiv bo’lsa, u holda masala monodurgay chatishtirishda belgilarning to’liq nasldan-naslga o’tish tarzida yechiladi. Geterozigota formalar chatishtirilganda keyingi ajralishda pleyotrop gen ta’sirida vujudga kelgan belgining biri retsessiv bo’lib, u gomozigota holatda lyetal hususiyatga ega bo’ladi. Chunonchi, qoramol, qo’ylar junining rangi va me’dasining rivojlanishi bir genga bog’liq. Junning qora rangligi va mye’dasining normal rivojlanganligi bir genga, junning kul rangi va me’dasining yaxshi rivojlanganligi uning allelligiga bog’liq. Ko’ylar rangining kul rangi, qora rangi ustidan, me’dasi hamma bo’lagining normal rivojlanganligi, rivojlanmaganligi ustidan dominantlik qiladi. Shunga ko’ra juni kulrang qo’ylarning me’dasi rivojlanmaganligi sababli bunday rangga ega gomozigota qorako’l qo’ylar embrion davridayoq nobud bo’lib 2:1 nisbatda ajralish ro’y beradi.

1. Masala. Berilgan. Kulrang junli qo’y huddi shunday belgilik qo’chqor bilan chatishtirilgan, duragaylar birinchi bo’g’inning genotipi va fenotipini aniqlang.

Yechilishi. Ma’lumki, qorako’l qo’ylarda W geni plyeyotron ta’siriga ega. U qo’ylarning kulrang junli (shirazi) bo’lishiga va ayni paytda gomozigota holatda me’da faoliyatini buzilishiga olib kyeladi. Oqibat natijada gomozigota qo’ylar emizishdan to’xtagach dag’al ozuqani hazm qilolmay nobud bo’ladilar. Retsessiv (w) gen qo’ylarni qora rangli bo’lishini ta’minlaydi. Zero, gomozigota va geterozigota qo’ylar hayotga layoqatlidirlar. Aytganlarga binoan «belgi-gen» jadvalini tuzamiz va masalani yechamiz.

Chatishtirish sxemasini tuzamiz :

P ♀ Ww x ♂ Ww

Gametalar: (W)(w) (W)(w)

F₁ WW, Ww, Ww, ww

Fenotip: 1 ta kul rang, me’dasi kasal

2 ta kul rang, sog’lom me’dalik

1 ta qora, sog’lom me’dalik

Genotip: 1 ta gomozigota dominant belgilik

2 ta getorozigota

1 ta gomozigota retsessiv belgilik
Demak, tug’ilgan qo’zichoqlarning uchdan ikki qismi kul rang junli, uchdan bir qismi qora junli bo’ladi. Lekin, dominant gen (W) gomozigota holatda kul rang belgini vujudga keltirishdan tashqari lyetal’ hususiyatga ega bo’lishi sababli duragaylarning to’rtdan bir qismi nobud bo’ladi.
Mustaqil yechish uchun masalalar.
1. Masala. Qoramollarda D gen tana qismlari o’zaro nisbatini nomunosiblikka olib keladi (oyoqlarining kalta bo’lishi va vistseral bosh suyagi shuningdyek ushbu gen mushak sistemasiga ta’sir ko’rsatib qoramol vaznining oshishiga ta’sir ko’rsatadi).

D gen gomozigota holatida lyetal hususiyatiga ega bo’lganligi sababli duragaylarni nobud bo’lishiga olib kyeladi. Uning retsessiv alleli tana qismlarining normal nisbatda bo’lishini va hayotga layoqatlilikni ta’minlaydi.

a) Ekster’er fenotiplik qoramollarning genotipini aniqlang.

b) Duragaylarda ajralish bermaydigan ekster’er zotli qoramollarni keltirib chiqarish mumkinmi?

2. Masala. Karp baliqlarida tangachalar tanada ikki xil joylashgan; bir xilida tangachalar tanasining hamma qismida bir xil, ikkinchi xilida tanasi bo’ylab uzunasiga tasmasimon bir qator joylashgan bo’ladi. Bular chiziqli karp deb nomlanadi. Chiziqli karplar tangachasi bir xil joylashgan karplar ustidan dominantlik qiladi. Bir xil tangachalik karplar o’zaro chatishtirilsa faqat bir xil tangachalik nasl olinadi. Lekin chiziqli tangachali karplarni o’zaro chatishtirilganda naslning 1/3 qismi bir xil tangachalik 2/3 qismi chiziqli tangachalik bo’ladi va shu bilan bir qatorda baliqlarning nasldorligi 25 foiz ga pasayadi.

Bir xil tangachalik va chiziqli tangachalik karplarning genotipini aniqlang.

1. 
   Allel genlar – gomologik xromosomalarning muayyan nuqtalarida (lokuslari)dagi genlar.
   
2. 
   Amitoz bo’linishi – yadro va sitoplazmaning bevosita bo’linishi, bunda yadro interfaza holatda bo’ladi.
   
3. 
   Aneuploid organizm – xromosomalarning yo’qolishi yoki hujayra bo’linishida qutblarga noto’g’ri taqsimlanishi natijasida vujudga kelgan, xromosomalar soni kamaygan (2n-1) yoki ortgan (2n+1) organizm.
   
4. 
   Autbriding – qarindoshlik jihatdan uzoq bo’lgan organizmlarni chatishtirish.
   
5. 
   Bivalent – meyoz bo’linishining zigonema bosqichida konyugatsiyalanadigan ikkita gomologik xromosomadan iborat bo’lgan jut xromosoma.
   
6. 
   Gameta – jinsiy hujayra.
   
7. 
   Gametogenez – gametalarning rivojlanish jarayoni.
   
8. 
   Gaploid to’plam – xromosomalarning tok (n) sondagi yig’indisi,
   
9. 
   Gen – DNK molekulasining bir qismi bo’lib, unda bir molekula oqsil haqida axborot saqlanadi. Gen oqsil molekulasining sintezini i-RNK orqali belgilab beradi.
   
10. 
    Genetika – irsiyat va o’zgaruvchanlik qonuniyatlari haqidagi fan.
    
11. 
    Geterozigota genotiplik organizm – allel genlari turlicha (Aa) bo’lgan, kelgusi nasllarda ajralish boradigan individ.
    
12. 
    Geterozis – birinchi avlod duragaylarining ota-ona individlarga nisbatan hayotchan bo’lishi, mo’l hosil to’plashi va jadal o’sib va rivojlanishi hodisasi.
    
13. 
    Gomozigota genotiplik organizm – allel genlar jufti bir xil (AA) yohud (aa) bo’lgan, kelgusi avlodlarda ajralish bermaydigan, bir tipdagi gametalar hosil qiluvchi organizm.
    
14. 
    Gomologik xromosomalar – tuzilish jihatidam o’xshash bo’lgan va allel genlarning bir xil yig’indisini tashiydigan xromosomalar yig’indisi (jufti).
    
15. 
    Digibrid – ikki juft allel bo’yicha geterozigota (Aa Bb) organizm.
    
16. 
    Diploid to’plam – somatik (tana) hujayralardagi xromosomalarning juft to’plami.
    
17. 
    DNK replikatsiyasi – hujayra bo’linishidan oldin, interfazada DNK molekulasining ikki hissa ortishi jarayoni.
    
18. 
    Dominantlik – geterozigota organizmda allel genlardan birining ustun chiqishi.
    
19. 
    Dominant gen – juft allel genlardan biri bo’lib, geterozigota holatda retsessiv gendan ustun chiquvchi gen.
    
20. 
    Zigota – erkak va urg’ochi gametalarning qo’shilishidan, ya’ni urug’lanish natijasida hosil bo’ladigan hujayra murtak.
    
21. 
    Inbriding – chetdan changlanadigan o’simliklarni o’zini-o’zi bilan chatishtirish, ya’ni yaqin qarindoshlarni o’zaro chatishtirish.
    
22. 
    Interfaza – mitoz bo’linishdan hosil bo’lgan yosh hujayralarning keyingi bo’linishga tayyorlanishidagi muhim bosqich.
    
23. 
    Kariokinez – mitozning yakuniy fazasi, ya’ni yadroning bo’linishi.
    
24. 
    Kariotip – tana hujayradagi xromosomalarning diploid to’plam.
    
25. 
    Klon – bir formani vegetativ ko’paytirishdan hosil bo’lgan avlodlar yig’indisi.
    
26. 
    Kombinvsion o’zgaruvchanlik – irsiy o’zgaruvchanlikning bir turi bo’lib, u chatishtirishda ota va ona genlarining o’zaro qo’shilishi va o’zaro tasir etishi natijasida hosil bo’ladi.
    
27. 
    Koplementlar genlar – birgalikda hamkorlikda ma’lum bir belgini rivojlantiruvchi ikkita dominat genlardir.
    
28. 
    Krossingover – meyoz bo’linishda gomologik xromosomalarning xromatidalari o’rtasida o’xshash qismlarning o’rini almashtirilishi.
    
29. 
    Letal gen – organizmlarni ayniqsa gomozigota holatida nobud qiladigan gen.
    
30. 
    Lokus – xromosomada muayyan gen joylashgan o’rin.
    
31. 
    Meyoz – jinsi rivojlanayotgan jinsiy hujayralarga hos bo’linish usuli.
    
32. 
    Mitoz – tana va rivojlanayotgan jinsiy hujayralarga hos bo’linish.
    
33. 
    Modifikatsion o’zgaruvchanlik – tashqi muhit omillari ta’sirida sodir bo’ladigan noirsiy, ya’ni fenotiplik o’zgaruvchanlik.
    
34. 
    Monoduragay – bir juft alternative belgilari bilan bir-biridan keskin farq qiluvchi individlarni chatishtirib olingan duragay.
    
35. 
    Monosomik – organizmda bir juft xromosomaning yakkalanib qolishi. Monosomik organizmlarda xromosomalarning me’yoriy diploid to’plamiga nisbatan bitta xromosoma yetishmaydi, ya’ni (2n-1) bo’ladi.
    
36. 
    Mutagenez – mutagen omillar ta’sirida genotipda irsiy o’zgarishlar hosil bo’lish jarayoni.
    
37. 
    Mutagenlar – mutatsion o’zgaruvchanlikka sabab bo’luvchi fizik, kimyoviy va biologic omilllar.
    
38. 
    Mutant – mutatsiya tufayli genotipda irsiy o’zgaruvchanlik sodir bo’lgan organizm.
    
39. 
    Mutatsion o’zgaruvchanlik – mutagen omillar ta’sirida organizm genotipida irsiy o’zgarishlar sodir bo’lish jarayoni.
    
40. 
    Mutatsiya – to’satdan hosil bo’ladigan irsiy o’zgaruvchanlik.
    
41. 
    Nuklein kislotalar – irsiy axborotni o’zida saqlovchi hamda nasldan-naslga tashuvchi nuklein kislota, ya’ni DNK va RNK
    
42. 
    Ontogenez – har bir organizmning individual rivojlanish davri.
    
43. 
    Partenogenez – urug’lanmagan tuxum hujayradan yangi organism rivojlanishi.
    
44. 
    Pleyotropiya – bitta genning organizmning bir qancha genlari (belgilari) rivojlanishiga ta’siri.
    
45. 
    Polimeriya – organizm bitta belgisining rivojlanishiga bir qancha genlarning o’xshash ta’siri.
    
46. 
    Poliploidiya – muayyan organizm xromosomalar yig’indisining ikki yoki uch hissa va undan ko’p marta ortishi.
    
47. 
    Politeniya – gigant xromosomalar hosil bo’lishi, bunda yangi hosil bo’ladigan xromatidalar bir-biridan ajralib ketmaydi.
    
48. 
    Rekombinatsiya – meyoz bo’linishi jarayonida, gametalar hosil bo’lishida avlodda yangi belgilar paydo bo’lishiga olib keladigan genlarning qayta guruhlanishi.
    
49. 
    Retsessiv gen- organizmning geterozigota holatida fenotipda namoyon bo’lmaydigan xx alleli.
    
50. 
    Retsiproq chatishtirish – chatishtirishda bir forma (A ning) bir gal ona (AxB) ikkinchi gal ota (BxA) sifatida olinishi.
    
51. 
    RNK – ribonuklein kislota. Ribosomaning kariyb 50 foizi RNKdan iborat, hujayrada uch xil RNK: ribosomal RNK (r-RNK), tashuvchi RNK (t-RNK) va axborot tashuvchi RNK (a-RNK) bo’ladi.
    
52. 
    Somatik hujayralar – xromosomalar yig’indisi juft to’plamiga ega bo’lgan (2n) tana hujayralari.
    
53. 
    Somatik mutatsiyalar – somatik tana hujayralarida sodir bo’ladigan mutatsiyalar.
    
54. 
    Spermatogenez – erkak jinsiy hujayralarining rivojlanish jarayoni.
    
55. 
    Tetroploid – hujayralari to’rtta genomdan iborat organizm.
    
56. 
    Trigibrid – uch juft allel bo’yicha geterozigota duragay.
    
57. 
    Triploid – hujayralari xromosomalarning uchta gaploid yig’indisidan iborat organizm.
    
58. 
    Trisomik – organizmda xromosomalarning normal me’yoriy yig’indisi bitta xromosomaning ortib ketishi, ya’ni 2n+1.
    
59. 
    Fenotip-genotip bilan tashqi muhit omillarining o’zaro ta’siri natijasida organizmda shakllanadigan barcha tashqi va ichki belgilarning majmuasi.
    
60. 
    Fertil – hayotchan gametalar hosil qiladigan organizm.
    
61. 
    Xromosomalar – hujayra yadrosining asosiy tarkibiy qismi bo’lib, organizm irsiy belgi va hususiyatlarining nasldan – naslga tashuvchi strukturalar.
    
62. 
    Sentromera – xromosomalarning mexanikaviy markazi.
    
63. 
    Sitogenetika – organizmlarning irsiyati va o’zgaruvchanligini hujayra darajasida, ya’ni xromosomalar bilan bog’lab o’rganuvchi fan.
    
64. 
    Sitokinez (sitotomiya) – hujayraning bo’linishi.
    
65. 
    Sitologiya – hujayraning tuzilishi va funksiyalari haqidagi fan.
    
66. 
    Epistaz – allel bo’lmagan genlarning o’zaro ta’siri bo’lib, bunda allelning bitta geni (A) ikkinchi geni (B) dan ustun chiqadi.
    
67. 
    Euxromatin – xromosomalarning kuchsiz bo’ladigan qismi bo’lib, unda faol genlar joylashgan bo’ladi.
    
68. 
    Yadro – barcha eukariot hujayralarning tarkibi qismi bo’lib, hujayraning barcha hayotiy jarayonlarini va bo’linishi nazorat qiladi va ishtirok etadi.
    

2. 
   Masala yechishda qo’llaniladigan mahsus genetik simvollar.
   

Odatda genetic tajribalarning va genetic masalalar yechish jarayonini sxema ko’rinishida ifoda etish qabul qilingan.

1. Bunday sxemada chatishtirish uchun olingan ota-onalar «P» harfi bilan (lotincha-«Parentale» - ota-ona demakdir), belgilanadi.

2. Erkak (Ota) organizm «♂» (marsning qalqoni va nayzasi), simvoli bilan ifodalanadi.

3. Urg’ochi (Ona) organizm «♀» (Zuhra – Venera ko’zgusi), simvoli ifodalanadi.

4. 
   Juft harflar bilan (AA yoki aa) ota-ona genotiplari ifodalanadi.
   
5. 
   Ota-onalarni chatishtirishdan hosil bo’lgan avlod «F» (lotincha «felie» - bolalar degan ma’noni anglatadi) harfi bilan ifodalanadi.
   
6. 
   Birinchi avlod duragaylari F_1, ikkinchi avlod F₂ tarzida ifodalanadi.
   

Birinchi qatorga chatishtirilayotgan ota-ona genotiplari oldiga «P» harfi yoziladi.

So’ngra juft harflar bilan ifodalangan avvalo ona individ genotipi (AA) yoziladi, undan

keyin esa ota organism genotipi (AA) yoziladi.

Ona organizmi genotipi ifodasi oldiga «♀» belgisi yoziladi.

Ota organizmi genotipi ifodasi oldiga «♂» belgisi yoziladi.

Ota-ona genotiplar orasiga chatishtirishni ifodalovchi «X» (Iks) ifodasi yoziladi.

Ikkinchi satrga ota-onalardan hosil bo’ladigan jinsiy hujayralar (gametalar) tipi doira

ichida yoziladi, urug’ hujayrasi harakatchan bo’lganligi uchun uni o’rab turgan doiraga

dum alomati yoziladi (Ο).

Uchinchi satrga chatishtirishdan paydo bo’lgan avlodlar genotipi harflar bilan

ifodalanib

yoziladi.

To’rtinchi satrga avlodlar fenotipi so’z bilan ifodalanib yoziladi.

Beshinchi satrga avlodlar genotipi so’z bilan «gomazegota» yoki «getrozigota»

tarzida yoziladi. Chatishtirish sxemasida dominant belgi katta harf bilan (A), retsessiv

belgi esa kichik harf (a)bilan ifodalanadi.

III. Genetik kod jadvali

IV. Har xil chatishtirishda hosil bo’ladigan kombinatsiyalar hamda fenotip va genotip bo’yicha ajralish klasslar soni.