118
hisoblanadi. Umuman aytganda, barcha detallar uchun zarur boʻlgan eng asosiy omil
mustahkamlikdir, chunki mustahkam boʻlmagan detallar butunlay ishlay olmaydi.
Detallarning ishlash layoqati, yaʼni mustahkamlik hamda bikrligining
taʼminlanganligi hisobiy kuchlanish qiymati orqali belgilanadi.
Hisobiy kuchlanish qiymati joiz kuchlanish qiymati bilan taqqoslanadi, yaʼni
σ
max
< |σ|;
yoki
τ
max
< |τ|; yoki ehtiyotlik
koeffitsiyentining qiymati S≥|S| boʻlishi
kerak.
9.1. Vallar va oʻqlarga qoʻyiladigan texnologik talablar.
1.Yetarli darajadagi bikrlik.
Val uzunligini uning diametriga nisbati 10-12dan oshmasa ushbu
valning konstruksiyasi bikr hisoblanadi. Ushbu nisbat bundan katta boʻlsa
bunday valga tokarlik ishlovini berish uchun qoʻshimcha tayanch – lyunetlarni
qoʻllash talab etiladi.
2.Oʻzgarmas texnologik bazalar – markaziy chuqurchalar hosil qilish.
Ushbu chuqurchalar yordamida valn va oʻqni dastgohga oʻrnatish va
pogʻonasimon yuzalarga ishlov berish aniqligi oshiriladi. Markaziy
chuqurchalarning shakli va oʻlchamlari GOST 14034-74ga muvofiq boʻlishi
lozim.
3.Jilvirlash toshini valdan va oʻqdan chiqishini
osonlashtirish uchun
standart ariqchalar hosil qilish talab etiladi. Ushbu ariqchalarning shakli va
oʻlchami GOST 8820-69ga mos boʻlishi lozim. Ariqcha ochadigan
keskichlarning tip-oʻlchamlarini kamaytirish maqsadida
ushbu ariqchalarni
iloji boricha bir xilda tayyorlash lozim.
4.Val yoki oʻqning pogʻonalari diametrlari bir-biriga yaqin boʻlishi,
kattalashib yoki kichiklashib boradigan boʻlishi. Pogʻonalar iloji boricha
simmetrik boʻlishi va koʻp keskichli asbob bilan bir vaqtning oʻzida ishlov
berish uchun ularning uzunligi bir xilda boʻlishi lozim.
Pogʻonalarning diametrlari orasidagi farq katta boʻlasa – qirqish hajmini
kamaytirish va metall sarfini kamaytirish
maqsadida maxsus keskichli
kallaklarni qoʻllash lozim.
5.Silliq va uzun val va oʻqlarda pogʻona oʻrniga zarur hollarda tirgak
botiqliklar yoki burtlar oʻrniga kengayuvchan prujinali halqalarni qoʻllash
lozim. Ushbu holda burt ariqcha bilan almashtiriladi.
6. Uzun va bikr boʻlmagan vallar va oʻqlarning chetida tashish, koʻtarish
va termik ishlov berishni osonlashtirish va osilgan holda saqlash uchun
rezbali tuynuk qoldirish lozim.
7. Yirik vallar va oʻqlarni ichi boʻsh shaklda tayyorlash lozim.
8.Val va oʻqning boʻylama oʻlchamlarini oqilona belgilash dastgohni
sozlashni osonlashtiradi va ishlov berish sermehnatligini kamaytiradi.
119
9.Pogʻonalar orasidagi dumaloqlash radiuslari kesvchi asbobning
chidamliligini oshiradi.
10. Ichki va tashqi rezbalarning chiqish shakli va oʻlchamlari GOST
10549-80ga mos kelishi lozim.
11. Jilvirlanadigan yuzalar toʻxtovsiz boʻlishi lozim.
Ushbu chora
ishlov berish aniqligini oshirish imkoniyatini beradi.
12.Pogʻonalar qirrasida faskalar qoldirish – jilvirlashda ushbu
qirralarning uvalanishini oldini oladi.
13. Valning va oʻqning pogʻonalari va faskasi orasidagi konusaviy oʻtish
joylarini shakllantirish - plandagi bosh burchagi 30,45,60 va 90 gradusli
tokarlik kesib oʻtuvchi keskichlar bilan ishlov berishni hisobga
olgan holda
bajarilishi lozim.
14.Valning va oʻqning chetlarida dumaloq halqachalar hosil qilmaslik
lozim, sababi ularga ishlov berish qiyin boʻladi.
15.Bitta shakldan boshqasiga oʻtish yuzalarini faskalar bilan
almashtirish lozim.
16. Valning va oʻqning har xil pogʻonalarida
bir nechta shponka
ariqchalar hosil qilish zarurati boʻlsa ularni bir xil kenglikda va bitta chiziqda
joylashtirish lozim.
17.Shponka ariqchalarining chuqurligi va kengligi standart shponka
frezalari oʻlchamlariga mos boʻlishi lozim.
18.Diskli freza bilan ochiladigan ariqcha
barmoqsimon freza bilan
ochiladigan ariqchaga nisbatan maqsadga muvofiqroq hisoblanadi.
