105
• joizliklar va oʻtqazishlar shartli belgilanishi
va texnik hujjatlarni
rasmiylashtirishning yagonaligi;
• oʻlchamli texnologik uskunalarni unifikatsiyalash;
• joizliklar va oʻtqazishlar tizimini oʻrganish va undan foydalanishning
soddalashuvi.
Har qanday joizliklar va oʻtqazishlar tizimi, u qanday nomlanishidan qatʼiy
nazar, oʻz ichiga maʼlum masalalarni kiritishi kerak, yaʼni maʼlum prinsiplarga ega
boʻlishi kerak. OʻIYOK JOʻYATda shunday prinsiplardan oltitasini ajratish
mumkin:
• oʻlchamlar
diapazonlari va intervallari;
• joizlik birligi;
• aniqliklar qatori (joizliklar qatori);
• tuynuk va vallarning joizlik maydonlari;
• tuynuk va val tizimlarida oʻtqazishlar;
• normal harorat.
OʻIYOK JOʻYAT GOST 25346-82 (ST OʻIYOK 145-75) “Umumiy
holatlar, joizliklar va asosiy chetlanishlar qatori” va GOST 25347-82 (ST OʻIYOK
144-75) “Joizliklar maydoni va tavsiyalangan oʻtqazishlar”. Bu standartlar 3150
mm. gacha boʻlgan oʻlchamlarga tegishlidir. Aynan shunday GOST 25348-82 (ST
OʻIYOK 177-75) 3150...10000 mm. gacha boʻlgan oʻlchamlarni qamraydi. Shu
standartlar asosida “Oʻzbekistonning RST Oʻz 635-95 ”Oʻtqazishlar atamalari
asosiy meʼyorlari. JOʻYAT. Asosiy atamalar va aniqlashlar“ yaratildi. OʻIYOK 145-
75 standarti ”OʻIYOK joizlik va oʻtqazishlarning yagona tizimi" (JOʻYAT) da
quyidagi asosiy qoidalar belgilangan.
Silliq birikmalar uchun detallarga ishlov berish joizliklari turli standartlarda
koʻrsatilgan boʻlib, ISO joizliklar tizimida 500 mm. gacha boʻlgan
nominal
oʻlchamlar diapazoni 13 intervalga boʻlinadi (3 gacha, 3 dan 6 gacha, 6 dan 10 mm.
gacha) 500 dan 3150 mm. gacha boʻlgan diapazon esa 8 asosiy va 16 oraliq
intervallarga boʻlinadi. ISO va OʻIYOK tizimlarida 180 mm. gacha boʻlgan
oʻlchamlar intervallari bir xildir. Farq shundaki ISO tizimida 1 mm. dan kichik
boʻlgan oʻlchamlar birinchi interval oraligʻida hisoblanadi. OʻIYOK JOʻYATda esa
quyidagi intervallar belgilangan: 0,1 gacha, 0,1 dan 0,3 gacha, 0,3 dan 1 mm. gacha,
1 dan 3 gacha; 180 mm. dan 500 mm. gacha oʻlchamlar uchun 10 va OʻIYOK
JOʻYATda 4 interval belgilangan: 180-250; 250-315; 315-400; 400-500 mm, 3150
mm. dan 10000 mm oʻlchamlar uchun OʻIYOK 177-75 standarti belgilangan.
Joizlikning kattaligi ishlash aniqligini toʻla xarakterlaydi. Aniqlik birligi sifatida
joizlik birligi belgilangan boʻlib, bu birlik yordamida aniqlikning diametrga
bogʻliqligini ifodalash mumkin. OʻIYOK JOʻYATda 500 mm. gacha oʻlchamlar
uchun, joizlik birligi quyidagicha aniqlanadi:
500 dan 10000 mm.gacha oʻlchamlar uchun:
Bu yerda: D - nominal oʻlchamlar intervalining oʻrtacha geometrigi;
106
0,001 D
y
- ishlov berishdagi
xatolikni hisobga oladi;
2,1 - oʻlchashdagi va harorat taʼsiridagi xatoliklarni hisobga oladi.
Bir xil nominal oʻlchamga ega boʻlgan detallarga ulardan foydalanish
sohasiga qarab har xil aniqlik talabi qoʻyilishi mumkin. Shuning uchun bu holat har
bir nominal oʻlcham (aniqrogʻi, nominal oʻlchamlar intervali) uchun har xil
joizliklarni meʼyorlashni taqozo etadi. Aniqrok, aytadigan boʻlsak, hamma nominal
oʻlchamlar (nominal oʻlchamlar intervallari) uchun
joizliklarning bir nechta
qiymatlarini berish kerak. Shuning uchun har bir tizimda shunday joizliklar qatori
tashkil etiladi. OʻIYOKning JOʻYAT tizimida ular
kvalitetlar, ilgarigi OST
tizimida esa
aniqlik klasslari deyilgan.
Bu atamalar sinonimlardir.
Asosiy chetlanish sifatida nol chizigʻiga yaqin boʻlgan chetlanish
meʼyorlashtirilgan (7-rasm).
