103
taʼmirlash jarayonida detallar va yigʻma birliklarni
boshqa mustaqil ishlab
chiqarilgan nusxalari bilan qoʻshimcha ishlov berilmasdan almashtirish imkoniyati
tushuniladi. Bu xususiyatga detallar va tarkibiy qismlar ishlab chiqarilgandan
keyingi ularning oʻlchamlari, shakllari, mexanik va boshqa koʻrsatkichlari
talab
qilingan chegaralarda boʻlsagina erishish mumkin.
Hozirgi zamon mashinasozligida mashinalar murakkabligi oshgan sari
ulardagi alohida uzellari va detallari aniqligiga qoʻyiladigan talablar ham
kuchaymoqda. Shu sababli oʻzaroalmashinish konveyerda yigʻishga
asoslangan
koʻplab ishlab chiqarishni tashkil qilishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Oʻzaro almashinish mahsulotni eng past narxidagi eng yuqori sifatini
taʼminlaydi. Oʻzaroalmashinish darajasi qancha yuqori boʻlsa, mahsulotda oʻzaro
almshinuvchan detallar soni qancha koʻp boʻlsa, bu mahsulotni yigʻish uchun
sarflanadigan vaqt kam boʻladi va uning tannarxi past boʻladi. Oʻzaro almashuvchan
detalli mahsulotlar aniqligi, ishonchliligi va uzoq muddat davomida xizmat qilishi
bir xil boʻladi.
Oʻzaroalmashinish
toʻliq yoki toʻliqmas boʻlishi mumkin. Toʻliq
oʻzaroalmashinishda yigʻish jarayonida hech qanday
sozlash yoki moslashtirish
operatsiyalari boʻlmasligi kerak. Bunda detallar oʻlchamlariga qatʼiy qoʻyimlar
(dopusklar) talab qiladi va mahsult tannarxini birmuncha oshiradi. Shu sababli
oʻzaroalmashinuvchanlik aniqligi 5-6 kvalitetdan yuqori boʻlmagan detallar uchun,
detallar soni koʻp boʻlmagan yigʻma birliklar uchun, shuningdek, mahsulotlarni bir
qismida ham talab qilingan tirqishlar (zazorlar) va tarangliklar (natyaglar)
bajarilmasligi mumkin boʻlmagan holda qoʻllash iqtisodiy nuqtai-nazardan afzaldir.
Qolgan barcha hollarda toʻliqmas oʻzaro almashinish qoʻllanishi afzal. Bunda
yigʻish jarayonida kompensatorlar, sozlash elementlaridan foydalanib, moslashtirish
ishlarini olib borishga ham zaruriyat paydo boʻladi. Notoʻliq oʻzaroalmashinish
alohida geometrik, elektrik va boshqa parametrlar boʻyicha taʼminlanishi
mumkin
boʻlgani sababli, shuningdek detallar oʻlchamlarining qoʻyimlarini (dopusklarini)
ancha kengaytirish imkoniyatini bergani uchun mahsulot tannarxini pasayishiga olib
keladi.
Oʻzaroalmashinish
tashqi va ichki boʻlishi ham mumkin.Masalan, tashqi
oʻzaroalmashinish elektrodvigatellar valining aylanish chastotasi va quvvati,
dumalash podshipniklari halqalari diametrlari boʻyicha boʻladi.
Ichki oʻzaro almashinish alohida uzellarga kiruvchi detallar yoki mahsulotlar
tarkibiga kiruvchi va mexanizmlarga tegishli. Masalan, dumalash podshipniklarning
shariklari yoki roliklari bilan ichki halqalari ichki guruhlanib, oʻzaro almashinish
xususiyatiga ega.
Oʻzaro almashinishni tamoyilini qoʻllash natijasida
loyihalash jarayoni
soddalashadi. Koʻplab konstruktorlik yechimlar real ishlayotgan qurilma va
mexanizmlarda muvaffaqiyatli amaliy sinovdan oʻtgan. Bunday yechimlar
standartlashgan va ularni qaytadan ixtiro qilish kerak emas, balki shunchaki ulardan
foydalanish lozim. Shu sababli detallar va uzellarga nisbatan
aniqlik talablarini
yangidan ishlab chiqish kerak emas, balki faqat tegishli meʼyoriy hujjatlar orasidan
keraklisini tanlab olib, foydalanish zarur.
