Vallar tizimi - bu shunday oʻtqazishlar majmuiki, bunda oʻtqazishlar
(nominal oʻlcham ham, aniqlik klassi ham bir xil boʻlganda), vallardagi chegaraviy
chetga chiqishlar oʻzgarmas (bir xil) boʻladi, turli oʻtqazishlar hosil qilish uchun esa
tuynuklarning chegaraviy chetga chiqishlari oʻzgartiriladi (8b-rasm).
Yigʻish chizmalarida detal oʻlchamlarining chegaraviy chetga chiqishlari yoki
shartli belgilashlar kasr shaklida koʻrsatiladi. Kasrning suratida hamma vaqt
tuynuklarga tegishli chetga chiqishlarning shartli belgilari yoki ularning son
qiymatlari koʻrsatiladi. Maxrajda esa vallarga tegishli chetga chiqishlarning shartli
belgisi yoki son qiymati qoʻyiladi.
M a s a l a n: d20 H7/g6 - birikmaning nominal oʻlchami 20 mm boʻlib,
tuynukning joizlik maydoni N7 (asosiy chetlanish N boʻlib nolga teng, joizlik esa 7
kvalitet boʻyicha olingan) valning joizlik maydoni esa g6 (asosiy chetlanish g,
joizlik esa 6 kvalitet boʻyicha); tuynuk ham, val ham tuynuklar tizimida ishlab
chiqilgan. OʻIYOK JOʻYATda oʻtqazishlarning oʻzi meʼyorlashtirilmaydi. Ammo
tuynuklar va vallarning meʼyoriy maydonlari orqali har qanday oʻtqazishlarni olish
mumkin. Biroq, bu iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq emas. Shuning uchun
GOST 25347-82 ilovasida tuynuklar va vallar tizimlarida qoʻllash uchun imtiyozli
oʻtqazishlar tavsiya etiladi. Oʻtqazishlar hosil qilish uchun tuynuklarda 5 ... 12 va vallarda 4 ... 12 kvalitetlar ishlatiladi. Tuynuklar tizimi eng koʻp tarqalgandir,
chunki ishlab chiqarishda bu tizimda ishlashda oʻlchamlari jihatidan kam sonli
tuynuklar hosil qilinadi. Demak, korxonada tuynuklarni ishlatishda ularning
oʻlchamlarini bevosita yarata oladigan har xil kesuvchi asboblar (parma, zenker,
protyajkalar), kalibrlar, yaʼni moslamalar uchun tiqin (probka) va opravkalar
kamroq ishlatiladigan boʻladi. Turli oʻlchamli vallarni ishlatish osonroq bitta
tokarlik yoki jilvirlash stanokida har xil oʻlchamli vallarni hosil qilish mumkin.
Ammo faqat bitta tuynuklar tizimi asosida turli oʻtqazishlarni bajarish har qanday
111
mashina uchun ham mumkin boʻlavermaydi, baʼzi hollarda esa bu iqgisodiy
jihatdan foydasiz boʻladi.
