|
O‘zbekiston respublikasi oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vazirligi samarqand davlat chet tillar instituti
|
| bet | 3/9 | | Sana | 28.05.2023 | | Hajmi | 94.38 Kb. | | #66079 |
Bog'liq badiy asarlarda quwma otning iwlatiliw hususyatlari. 254-Article Text-881-1-10-20210825, Наманган давлат университет3, 3-mustaqil ish YK, 1-mavzu. Axborot – kommunikatsion texnologiyalarining tushunchas, Презентация (1), Текисликда тўғри чизиқ ва унинг тенгламалари, resume Bekzod, 4P va 15P 2 topshiriq1, Operatsion tizimlar xavfsizligi” mavzusida Mustaqil ishi, Xonimqulov Bobosher kurs ishi, Azimov Aziz, 6.2. Pul tizimining elementlari, 1-kurs ilovalar(1), L-Exam-Essentials-T6Kurs ishi tuzilishi. Ish kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.1
I-BOB. Qo`shma so`zlarni o`rganishga nazariy yondashuvlar.
1.1 Qo‘shma so‘zning lingvistik o‘ziga xosligi.
So‘z yasalishining eng qadimiy, universal va keng tarqalgan usullaridan biri so‘z yasalishi bo‘lib, hozirgi davrda ham o‘z faoliyatini yo‘qotmagan. So'nggi o'n yillikda uning roli tobora ortib bormoqda.
Qo'shma so'zlar dunyoning turli tillarida qayd etilgan. Shu bilan birga, "murakkab so'zlar bilan muayyan tushunchalarni belgilash qobiliyati" "tilning milliy o'ziga xosligini tavsiflovchi hodisalardan biridir". Gap shundaki, bu turdagi so'zlar dunyoning barcha tillariga xos emas. Bir qator tillarda qo‘shma so‘z emas, balki nominatsiyaning yaxlit, yaxlit bo‘lmagan birligi – so‘z birikmasi yoki morfema birikmasiga ustunlik beriladi. "So'z yasash mavjud bo'lgan tillarda bu tilning so'z boyligini to'ldirishning kuchli vositasidir. Shunday qilib, kompozitsiyani o'rganish zamonaviy tilshunoslikning eng dolzarb muammolaridan biridir" [5, b. 37]. Bundan tashqari, ma'lum bir tilning murakkab so'zlarni yaratish qobiliyati bu til tomonidan yaratilgan dunyo rasmining xususiyatlarini aks ettiradi.
Qo‘shma so‘z tilning leksik va so‘z yasalish tizimining alohida birligi bo‘lib, uning tabiati alohida e’tiborni talab qiladi. Murakkab gap sintaksisning asosiy ob'ektlaridan biri bo'lgani kabi, qo'shma so'z ham lug'at va so'z yasashning asosiy ob'ektlaridan biridir.
Qo‘shma so‘zlarning quyi tizimi tavsiflari mavjud bo‘lganda, qo‘shma so‘z haligacha nazariy jihatdan yetarlicha o‘rganilmagan lingvistik tahlil ob’ekti hisoblanadi. U morfemik tahlil nuqtai nazaridan ham, so‘z yasalishi nazariyasi nuqtai nazaridan ham qiziqish uyg‘otadi. Shu bilan birga, lingvistik tahlilning har xil turlari turli xil ob'ektlarni ajratib ko'rsatishga imkon beradi: morfemika nuqtai nazaridan qo'shma so'z so'z yasalishi yoki morfologiya nuqtai nazaridan qo'shma so'z bilan bir xil emas, yoki. leksikografiya.
Boshqa tomondan, qo'shma so'z odatda boshqa so'z turlari bilan aloqasi yo'q, go'yo o'z-o'zidan hisoblanadi. Bu mutlaqo to'g'ri emas.
Qo‘shma so‘zning tabiiy “antipodi” oddiy so‘zdir.
Sodda va qo‘shma so‘zning farqlanishi so‘zning morfemik tuzilishi tushunchasi bilan bog‘liq. “So‘zning morfemik tarkibi uning muhim elementlarining (morfema va morfema birikmalarining) tizimli tartiblangan birligidir” .Sodda so‘zning morfemik tuzilishi markazi bir o‘zak morfemadir.
Shunday qilib, berilgan so‘zning sodda yoki oddiy emasligi haqidagi savolning yechimi ko‘p jihatdan so‘zga so‘z yasalishi yoki morfemik nuqtai nazardan qarashimizga bog‘liq. Biroq, so'zning morfemik va so'z yasalish tahlili ma'lumotlari har doim ham bir-biriga to'g'ri kelmaydi va, qoida tariqasida, mos kelmasligi kerak - bu lingvistik tahlilning har xil turlari [17, p. 78]. Qo'shma so'zlarni aniqlashda bu holat ham hisobga olinishi kerak.
Qo‘shma so‘zga xos bo‘lgan va uni boshqa til hodisalaridan ajratib turuvchi asosiy xususiyat yaxlit shakllanishdir. Ammo ko'pincha qo'shma so'z so'z va iboraning xususiyatlarini o'zida mujassam etgan birlik sifatida qaraladi.
Qo‘shma so‘zga ta’rif berishda yana ayrim olimlar qo‘shma so‘zlarning morfemik tarkibi ma’lumotlariga tayansa, boshqalari bu tipdagi leksemalarning so‘z yasalish xususiyatlarini hisobga oladi. Bundan xulosa qilish mumkinki, turli olimlar tilning turli predmetlarini qo`shma so`z sifatida tushunadilar.
Ajablanadigan narsa yo'q. Oddiy so‘z ta’rifida bo‘lgani kabi, qo‘shma so‘zga morfemik va hosilaviy yondashuvlar ham turli natijalar beradi, bu turdagi so‘zlarga turlicha ta’riflar berilishiga olib keladi. Tuzuvchi asos komponentlarini qoʻshish amali natijasida hosil boʻlgan soʻzlarga qaraganda murakkab morfemik tuzilishga ega soʻzlar ancha koʻp. Ma'lumki, "tarkibida ikki yoki undan ortiq ildiz bo'lgan har bir so'z qo'shimcha orqali hosil bo'lmaydi. Masalan, chilangar, otchilik, dissonans kabi so'zlar. ta'limda murakkab emas, balki murakkablardan tuzilgan qo'shimchalar: santexnika, otchi, kelishmovchilik.
Qo'shma so'z va iboralarni ajratish muammosini ko'rib chiqishga katta hissa qo'shgan M.D. Stepanova, barcha qo'shma so'zlarni maqsadli va bo'linganlarga bo'lish orqali qo'shma so'zni unga o'xshash ibora bilan solishtirishda differentsial yondashish imkonini berdi.
M.D.ning integral tarzda yaratilgan murakkab so'zlariga. Stepanova quyidagi xususiyatlarga ega bo'lgan qo'shma so'zlarni tasniflaydi:
a) qo‘shma so‘zning semantik motivi bilan uning ma’nosi o‘rtasidagi nomuvofiqlik, qo‘shma so‘zni sintaktik so‘z birikmasiga aylantirishning iloji yo‘qligiga olib keladi. Bu xususiyat qo'shma so'zning "ichki mustahkamligi" bilan bog'liq;
b) ob'ekt yoki hodisaning murakkab so'zi bilan yaxlit belgi;
v) integral qo`shma so`zlarning aksariyati lug`atning turg`un qatlamlariga mansub.
Bunday so‘zlardan farqli ravishda bo‘linish yo‘nalishidagi qo‘shma so‘zlar shakllanish modellariga ko‘ra tayanch so‘zlardan tuzilgan erkin birikmalarga sinonim hisoblanadi.
Bundan kelib chiqadiki, turli qo‘shma so‘zlar iboralar bilan har xil munosabatda bo‘ladi: ba’zilari iboralar bilan to‘liq sinonim bo‘ladi, ba’zilarining ma’nosini ko‘makchi so‘zlardan (ya’ni, qo‘shma so‘z asoslari) tuzilgan iboralar orqali hech qanday tarzda yetkazib bo‘lmaydi.
|
| |
