Adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Boymatov B., Tolipova N. Maktabda tasviriy san’at to‘garagi. O‘quv
dastur. –Toshkent, 1995.
2.
Bulatov S.S., Jabborov R.R.
Tasviriy san’at asarlarining falsafiy va
psixologik taxlili (Monografiya). – T.: Fan va texnologiya, 2010. – 80 b.
3.
Abdirasilov.S “Tasviriy san’at va o‘qitish metodikasi” Toshkent - “Fan va
texnologiya” – 2012
44
TALABA-YOSHLARNING ESTETIK MADANIYATINI
OSHIRISHDA MUSIQALI TEATRNING AMALIY
AHAMIYATI
M.Davletov
Buxoro davlat Pedagogika instituti I bosqich
magistranti
Shiddat bilan rivojlanib borayotgan bugungi davrda yoshlar
ma’naviyati, ularni tarixiy an’ana va qadriyatlar ruhida tarbiyalash,
ommaviy madaniyatning salbiy oqibatlaridan himoya qilish dolzarb
masala sanaladi. Bu xususda Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev o‘z nutqlaridan
birida shunday ta’kidlaydi: “Bugungi kunda mamlakatimizda olib
borilayotgan islohotlar samarasi avvalambor yuksak ma’naviyatli,
mustaqil fikrlaydigan, Vatanimiz taqdiri va istiqboli uchun mas’uliyatni
o‘z zimmasiga olishga qodir yosh kadrlar safini kengaytirishga bevosita
bog‘liq”
6
. Darhaqiqat, ushbu maqsadlarni ko‘zlagan holda davlatimizda
“Yoshlarga oid davlat siyosati samaradorligini oshirish va O‘zbekiston
Yoshlar ittifoqi faoliyatini qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi Farmon qabul
qilindi.
Yoshlar ta’lim-tarbiyasiga oid masalalar bugun siyosat darajasiga
ko‘tarilgan bir pallada, ta’limda estetik tarbiya mavzusiga alohida urg‘u
berish kerak. Buyuk ajdodlarimiz yozib qoldirgan benazir asarlardan ham
ma’lumki, inson kamolotida estetik tarbiyaning o‘rni yuksakdir. San’at,
adabiyot, ijodkorlik, yaratuvchanlik hissi komillikning muhim ustunlari
hisoblanadi. Estetik tarbiya tizimida esa musiqa, xususan teatr san’ati
yetakchi o‘rinda turadi.
“Bugun Vatanimiz, yurtimiz XXI asrga qadam qo‘yib, o‘zining buyuk
kelajagi sari intilayotgan, bu yo‘ldagi barcha harakatlarimiz iymon-e’tiqod
tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilib borayotgan bir paytda, o‘z tarixiy ildizlarimiz, shu
jumladan, san’atimiz, milliy teatrimiz tarixini chuqur anglash, undan saboq
olish haqida gapirish har jihatdan o‘rinli bo‘ladi”.
7
Talaba-yoshlarning estetik madaniyatini rivojlantirishning samarali
usullaridan biri – bu har bir oliy talim muassasalarida badiiy to‘garaklar
6
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
qabul qilinganining 25 yilligiga bag’ishlangan “Konstitutsiya- erkin va farovon hayotimiz,
mamlakatimizni yanada taraqqiy ettirishning mustahkam poydevoridir” mavzusidagi ma’ruzasi //
www.constitution.uz
7
S.Tursunov. Teatr tarixi. O’quv qo’llanma. –T.: “Bilim”,2005. 3-b.
45
faoliyatini tashkil etish va uni izchil yo‘lga qo‘yishdir. Bu kabi
to‘garaklarda o‘quvchi-yoshlar amaliy-badiiy san’atning turli ko‘rinishlari
bilan shug‘ullanibgina qolmay, balki ushbu san’at tarixi, bugungi kun
madaniyati rivojidagi o‘rni va ahamiyatini atroflicha tahlil qiladilar.
Xususan, teatr, aktyorlik mahorati, musiqa kabi yo‘nalishlarni olsak,
talabalar ushbu san’at sohasining buguni va tarixi, an’ana va zamonaviy
jihatlarini yetarlicha o‘rganadilar.
Shu jumladan, ishq-muhabbat, halollik, do‘stlik odamiylik kabi
yuksak tuyg‘ularni o‘z sahna asarlarida tarannum etib kelayotgan,
odamlarning qalbiga beqiyos ta’sir o‘tkazib, ularni mudom ezgulik va
oliyjanoblikka chorlab kelayotgan Xorazm musiqali-drama teatri bugun
ma’naviy hayotimizning bir qismiga aylanib ulgurgan. “Sahna
madaniyati” kabi fan to‘garaklari, darslarda talaba-yoshlarga ushbu
teatrning tarixi, unda faoliyat yuritgan soha xodimlarining sharafli mehnat
yo‘li va teatrning bugungi kundagi faoliyati, davlatimiz tomonidan
teatimizga qaratilayotgan e’tibor haqida muhim ma’lumotlar taqdim
etilishi joiz.
Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, ziyolilar harakati bilan 1922- yil
Xiva shahrida 12 kishidan iborat Xorazm “Hukumat teatri” tuziladi. “Xalq
uyi” nomini olgan yangi bino “Hukumat teatri”ga beriladi. Yetuk
san’atkorlar Masharif Polvonov boshliq “Hukumat teatri” о‘z ishini kichik
sahna asarlaridan boshlab, tez orada tо‘laqonli dramatik sahna asarlarini
sahnalashtirish orqali xalq orasida hurmat qozona boshlaydi.
1933-yil teatrning asosiy jamoasi Xorazmning yangi poytaxti
Urganchga keladi va musiqali drama tearti nomini oladi. Ijodiy jamoaga
Salim Xo‘jayev, Salohiddin Kamolov, Karim Rahimov, Vahobjon Fayozov,
Solih Devonov, Ohunjon qiziq Huzurjonov, O‘rozgul G‘oyipova, Rajabbibi
Boyjonova, Rahmon Olloberganov, Mahmud Safoyev, Onabibi Polvonova
va rassom V.F.Kaminskiylar kelib qo‘shildi.
Teatr jamoasi o‘z tomoshabinlariga hozirjavob asarlar yaratish
maqsadida sahnaga olib chiqilgan K.Yashinning “Nomus va muhabbat”,
o‘zbek xotin-qizlarining ozodlik kurashini tarannum etuvchi “Gulsara”
(K.Yashin, M.Muhammedov asari, T.Jalilov musiqasi), uzoq o‘tmishga
qaytish bilan yangi avlodni o‘z xalqiga sodiq qilib tarbiyalashda “Tor-mor”
(K.Yashin), “Uyg‘onish” (N.Safarov) asarlari katta hissa qo‘shdi.
Xurshidning A.Navoiy poemasi asosida yaratilgan “Layli va Majnun”,
“Farhod va Shirin” musiqali dramalari tomoshabinlar tomonidan zo‘r
qiziqish bilan kutib olindi. Xorazm xalqi madaniy hayotidagi unutilmas
46
sahnalardan biri teatr sahnasida H.H.Niyoziyning “Boy ila xizmatchi”,
“Maysaraning ishi” va “Xolisxon” pyesalarining qo‘yilishi bo‘ldi. Teatr
jamoasi o‘z spektakllarini nafaqat Urganch shahrida emas, balki uzoq tog‘li
qishloqlarda ham ko‘rsatib keldi.
Ikkinchi Jahon urushi yillarida Xorazm teatri bir qancha konsert
dasturlari va o‘zbek xalqining mardligini tarannum etuvchi o‘nlab
spektakllar yaratdi. Ular orasida “Qurbon Umarov” (S.Abdullo, L.Chustiy;
T.Jalilov musiqasi), “Davron ota” (K.Yashin, S.Abdullo; T.Jalilov musiqasi),
“O‘lim bosqinchilarga” “Oftobxon” (K.Yashin) va o‘z yurtdoshlarining
qahramonli haqidagi V.Fayozovning “Qasam” spektakllari shuhrat
qozongan edi.
Urushdan keyin teatr repertuari yanada yangi asarlar bilan boyitilib,
elga manzur sahna asarlari yaratildi. Teatrga K.Otaniyozov, H.Boltayev,
S.Devonov,
R.Xudayorov,
N.Boltayev,
B.Rahimova,
Z.G‘affarova,
L.Abdullayeva, S.Rahimova, M.Rahimov, A.Otajonov, R.Otajonova,
R.Ollaberganovdek qator talantli, zabardast gо‘yandalar, aktyorlar,
musavvir-u sozandalar, raqqosalarning kelib qо‘shilishi teatrning
dovrug‘ini yanada yuksaklarga kо‘tardi.
1949-yili Toshkent va Farg‘ona vodiysi bо‘ylab qilingan ijodiy safar
Xorazm teatri uchun juda samarali va muvaffaqiyatli bо‘lgan. Guruhning
tayyorgarlik ishlari viloyat rahbari Madrahim Rahmonov tomonidan
nazorat qilinib, moliyaviy-tashkiliy ishlarga shaxsan o‘zi bosh-qosh
bo‘lgan. Guruhning konsert dasturi Xorazm xalq kuylari, suvora
turkumidagi qо‘shiqlar, maqomlarning ashula va cholg‘u qismlaridan
namunalar, aytishuvlar, dostonlardan parchalar, raqs kuylari va xalq
о‘yinlaridan tashkil topgan edi.
8
O‘z zamonasining muhim masalalarini hal etuvchi milliy
dramaturgiyaning durdonalari bilan teatr repertuari yanada boyidi.
Uyg‘unning “Hayot qo‘shig‘i”, “Navbahor”, “Oltinko‘l”, A.Qahhorning
“Yangi yer”, “Og‘riq tishlar”, B.Rahmonovning “Yurak sirlari”,
“Surmaxon”, O.Yoqubovning “Chin muhabbat”, R.Bobojonovning “Tog‘a
va jiyanlar” kabi asarlari shular jumlasidandir. Tarixiy mavzudagi asarlar
ham ko‘plab sahnalashtirildi. N.Safarovning “Sharq tonggi”, Oybekning
“Qutlug‘ qon”, Uyg‘un va Izzat Sultonning “Alisher Navoiy”,
S.Abdullaning “Muqimiy”, K.Yashin va A.Umariyning “Hamza” kabi
asarlariteatr repertuaridan munosib o‘rin oldi. Shuningdek, repertuardan
8
Amanbayev B. Xorazm viloyat musiqali drama teatri tarixi va buguni haqida. Monografiya. 2023. 8-b.
47
mifologik-afsonaviy mavzudagi pyesalar ham joy oldi. Xurshidning
mashhur “Layli va Majnun”, “Farhod va Shirin”, keyinchalik
S.Abdulloning “Tohir va Zuhra”, “Alpomish, H.Olimjonning “Semurg‘”,
Y.Yusupovning “Oshiq G‘arib va Shohsanam” musiqali dramasi kabi
asarlar shular jumlasidandir.
9
Keyingi yillarda Xorazm musiqali drama teatri jamoasi original sahna
asarlari bilan o‘z repertuarini boyitib kelmoqda. Ijodiy jamoa
tomoshabinlarni estetik va axloqiy jihatdan tarbiyalash, ularni Yangi
O‘zbekiston davlatini barpo etishda munosib hissasini qo‘shuvchilar qilib
yetishtirish uchun astoydil mehnat qilmoqda.
Shu jihatdan olib qaraganda, kelajak bunyodkori bo‘lgan talaba-
yoshlar o‘quv mashg‘ulotlarini bevosita teatr tarixi vabugungi faoliyati,
musiqa umuman san’at bilan chambaras bog‘lash asosiy maqsadimizdir.
Bu orqali:
-
talaba-yoshlarning estetik madaniyatini rivojlantirish;
-
talabalarda Sharq milliy san’ati asarlariga bo‘lgan qiziqishni
orttirish;
-
talabalar bilan sahna madaniyati, xususan sahna nutqi,
aktyorlik mahorati va musiqiy bilimlarni oshiruvchi amaliy darslar olib
borish;
-
Xorazm musiqali-drama teatri faoliyati bilan yaqindan
tanishtirish asosiy vazifalar qilib belgilanadi. Bu bilan talabalarda
ommaviy madaniyatga qarshi kurashuvchanlik ko‘nikmasi shakllanadi.
|
