Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 25 yilligiga bag‘ishlangan
“Konstitutsiya- erkin va farovon hayotimiz, mamlakatimizni yanada taraqqiy
ettirishning mustahkam poydevoridir” mavzusidagi ma’ruzasi // www.constitution.uz
2. S.Tursunov. Teatr tarixi. O‘quv qo‘llanma. –T.: “Bilim”,2005. 3-b.
3. Amanbayev B. Xorazm viloyat musiqali drama teatri tarixi va buguni haqida.
Monografiya. 2023. 8-b.
4. O‘zbekiston teatrlarida//Ogahiy nomli Xorazm viloyati musiqali drama va
komediya teatri. Xorazm:”Matbuot”. 1982. 8-bet.
9
O’zbekiston teatrlarida//Ogahiy nomli Xorazm viloyati musiqali drama va komediya teatri.
Xorazm:”Matbuot”. 1982. 8-bet.
48
2-sho‘ba
Xalqimizning boy madaniy-
tarixiy merosi hamda milliy
va umuminsoniy qadriyatlar
uyg‘unligi muammolari va
yechimlari
49
FOLKLORSHUNOSLIK SAN‘ATINING TARIXI, XALQ
OG‘ZAKI IJODI VA ADABIYOTDAGI O‘RNI
Ahrorov Asrorbek Aminjon o‘g‘li
Buxoro viloyat Barkamol Avlod Bolalar maktabi "Folklor,
O‘zbek va Jahon xalq cholg‘u ijrochiligi" to‘garak rahbari
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Folklorshunoslik san‘atining tarixi, uning adabiyotdagi
tutgan o‘rni shu bilan birga Xalq og‘zaki ijodi ham yoritilga.
Kalit s
o‘
zlar:
Folklorshunoslik san'ati, Xalq og‘zaki ijodi, maqollar, topishmoqlar,
an‘anaviylik va matallar.
Badiiy so‘z san‘ati ya‘ni so‘z dunyodagi barcha narsalarning asosi
hisoblanadi. Tangri o‘zing qudrati va go‘zalligiga ko‘zgu bo‘ladigan
yaratiq barpo etishni istaydi-yu, kunlarning birida :"Yaral!" degan so‘zni
aytadi. Yaratganning amri ifodasi bo‘lmish ana shu birgina so‘zning kuch-
qudrati bilan o‘n sakkiz ming olam va undagi jamiki narsalar dunyoga
keladi. So‘z olam va undagi narsalardan oldin paydo bo‘lganligini yana bir
bor amini bo‘lamiz. So‘z san‘atining kurtaklari ibtidoiy jamoa tuzumi
davrlaridayoq vujudga kelgan ya‘ni so‘z san‘ati rivojlanib o‘sa borgan.
Mehnat jarayonlarining borishi kishilar tajribasi va ongining taraqqiyoti,
og‘zaki adabiyotning rivojlanishi uchun zamin yaratgan. Insonlar asta-
sekin turmush tajribalarini, tabiat va jamiyat haqidagi fikr, tushunchalarini
obrazli so‘z orqali tasvirlash, bayon etish ko‘nikmalarini yarata boshlaydi.
Folklorshunoslik san‘atining so‘z san‘atiga asoslangan janrlari:
doston, ertak, mif,afsonadan iborat. Doston, poema-liro-epik janr; shu
janrdagi badiiy asar hisoblanadi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodi va o‘zbek
mumtoz adabiyotida keng tarqalgan.Dostonda muayyan voqea liro-epik
tasvir vositalari yordamida hikoya qilinadi. Dostonda hayot, voqealik keng
ko‘lamda qamrab olinadi, bir yoki ikkita bosh qahramon ishtirok etadi,
personajlar esa juda ko‘p bo‘ladi. Syujeti sertarmoq, rang-barang
hisoblanadi.
Qahramonlik dostonlarida xalq, jamiyat taqdiri tasvirlansa, ishqiy-
romantik dostonlarda oshiq va mashuqlarning sarguzashtlari bosh o‘rinda
turadi. Tarixiy-memuar yoxud tarixiy-biografik dostonlarda biror tarixiy
shaxslar ramziylashtirilib, bo‘rttirilib tasvirlanadi. Umuman, dostonlarda
ideallashtirish, mubolag‘ali tasvir ustun bo‘ladi, ularda turli afsonalar,
asotirlar, hikoyatlar, dev, parilar, xizr, ajdar, ajabtovur otlar
("Alpomishdagi Boychibor") sehr-jodu ko‘p ishtirok etadi. Xalq dostonlari
baxshi, dostonchi va xalq shoirlari tomonidan dutor, do‘mbira va xalq
cholg‘u asboblari jo‘rligida ijro etiladi. Folklordagi dostonlar bilan yozma
adabiyotdagi dostonlar yozuvchining dunyoni o‘ziga xos tarzda idrok
50
etishi, baholashi va o‘z fikr-g‘oyalari, orzu-armonlarini ifodalash tarzi
usulida farqlanadi.
Ertak- xalq og‘zaki poetik ijodining asosiy janrlaridan biri
hisoblanadi. To‘qima va uydirmaga asoslangan sehrli sarguzasht va
maishiy xarakterdagi badiiy asar. Asosan, nasr shaklida yaratilgan.
Mahmud Koshg‘ariyning "Devonu lug‘otit turk" asarida etuk shaklida
uchraydi va biror voqeani og‘zaki tarzda hikoya qilish ma‘nosini bildiradi.
Ertaklarda uydirma muhim mezon bo‘lib, syujet voqealarining asosini
tashkil etadi, syujet chizig‘idagi dinamik harakatning koniklift yechimini
ta‘minlaydi.
Mif - yunonchadan mithos-afsona, rivoyat, asotir - qadimgi
odamning borliq olam haqidagi ibtidoiy tassavvurlari majmui bo‘lib,
koinotning yaratilishi, inson, o‘simliklar va hayvonot dunyosining vujudga
kelishi, samoviy jismlarning paydo bo‘lishi, tabiiy hodisalarning sabablari
va mohiyati, afsonaviy qahramonlar, ma‘budlar va ilohlar to‘g‘risidagi
e‘tiqodiy qarashlarni o‘z ichiga olagan. Miflarning asosiy qismi so‘z
san‘atining turli janrlariga singib ketgan o‘zbem xalq og‘zaki badiiy
ijodiyotidagi, ko‘plab epik syujet va an‘anaviy motivlarning, genetik
ildizlari bevosita mifik tasavvurlar qatlamiga borib taqaladi. Miflar
"Avesto", "Iliada", "Ramayana", "Shohnoma", "Kalevala", "Alpomish",
"Go‘ro‘g‘li" kabi adabiy yodgorliklarning yaratilishida ham salmoqli o‘ri
tutgan.
Afsona - bu xalq og‘zaki ijodining folklor janri hisoblanadi. U
xayolot, uydirma va to‘qimadan iborat bo‘lsada, so‘zlovchi va tinglovchi
tomonidan haqiqatdek tasavvur etiladi, hatto bo‘lib o‘tgan davri, makoni
ham ko‘rsatiladi. Afsonalar og‘izdan-og‘izga, eldan-elga o‘tib kelgan ifoda
usuli, bayon tarzida og‘zaki hikoyat bo‘lib, u xayoliu obraz yoki tasavvur
asosida qurilgan, hikoya qiluvchilar va tinglovchilar tomonidan
qachonlardir shunday bo‘lgandek qabul qilinadi. Rivoyatdan farqli o‘laroq,
afsona zamirida albatta mo‘jiza, sehr-jodu bo‘ladi. Afsonalarning hajmi
kichik, bayon qilinishi sodda, badiiy tasvir vositalaridan deyarli xoli
bo‘ladi, tuzilishiga ko‘ra ertak, naql, rivoyatlarga o‘xshab ketadi.
Folklor san‘ati har bitta xalqning ma‘naviy boyligi va o‘zining
an‘anaviy urf-odati hisoblanadi. Insonni kamol toptirishda, ma‘naviy
yuksaltirishda xalq og‘zaki ijodi haqida gap ketganda, eng avvalo bola
tug‘ilishidan boshlanadi. Onalarimiz, momolarimiz aytgan allalar misol
uchun:
Men seni alla qilay, alla,
Ko‘tarib sani katta qilay, alla.
Alla jonning rohati, alla,
Uyqu ko‘zning quvvati, alla.
Qora ko‘zim alla,
51
Shirin so‘zim alla.
hamda qo‘shiqlar bola tili, dunyo qarashi yuksalib, shakllanishida
alohida ahamiyat kasb etadi. Har bir xalqning til boyligi birinchi navbatda,
folklor san‘atida namoyon bo‘ladi. Folklor san‘atida xalqning til boyligi
imkoniyatlari, mushohada tarzi, ijodiy quvvati aks etgan bo‘ladi. Alloma
Hodi Zarif: "Folklor asarlarining ilmiy va badiiy qiymati ularning lug‘at
boyligi bilan belgilanadi"- degan edi. Mahmud Koshg‘ariy zamonidan to
bugunga qadar, xalq og‘zaki ijodi haqida nimaki aytilgan bo‘lsa, bularning
hammasi buyuk merosni o‘rganishda o‘zini hissasini qo‘shgan.
Folklor asarlar san‘at turlaridan o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra
ajralib turadi. Folklor san‘atiga xosva mos bu xususiyatlar, eng avvalo,
uning jamoaviy ijod ekanligidadir. Shunga ko‘ra, folklor san‘atiga xos
xususiyatlar sifatida jamoaviylik, og‘zakilik, an‘anaviylik ko‘rsatiladi.
Jamoaviylik - o‘zbek xalq og‘zaki ijodi xalq tomonidan yaratiladi.
Og‘zakilik - xalq ijodiyotining yashash va yaratilish tarzi hisoblanadi.
Folklor xalqning xotiraanbaidan, xotiraning avloddan-avlodga, og‘izdan-
og‘izga ko‘chisidan paydo bo‘ladi. Zotan folklor og‘izdan-og‘izga o‘tib
yashasa, adabiyot yozuv vositasida yashaydi.
An‘anaviylik - folklorning o‘ziga xos yashash tarzini, uslubini, ifoda
etuvchi yetakchi belgilardan biri hisoblanadi. An‘anaviy xalq ijodida
ma‘lum bir asar matnining, ijro usullarining og‘izdan-og‘izga o‘tish
jarayoniga nisbatan barqarorligini anglatib qolmaydi, balki o‘sha asarning
avloddan-avlodga o‘tish jarayonida dastlabki ijroga xos xususiyatlarini
nisbatan o‘zgarmagan holda saqlab qolganini ham anglatadi.
|
