Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati

69 
SHASHMAQOM VA MAKON (5-7 sinf o‘quvchilarida 
an’anaviy musiqa me’rosini o‘rgatish interfaol usullari) 
Fayziyev Olim Ochilovich 
NavDPI, “Musiqa ta’limi”kafedrasi professori 
Annotatsiya: 
Maqolada 5-7 sinf o‘quvchilarida an’anaviy musiqa me’rosini o‘rgatish 
interfaol usullarida Buxoro shashmaҷomi haqida yoritilgan. 
Kalitli s
o‘
zlar: 
Buzruk, Rost, Navo, Dugox, Segox, Iroq,maqom. “Mushkulot” va 
“Nasr”, “Mansur” yoki “Chertim yo‘li” ,“Manzum” yoki “Aytim yo‘li”.
 
Shashmaqom Sharq xalqlari san’atining durdonalaridan hisoblanib 
tavsiflanishiga ko‘ra uzoq tarixiga ega. “Maqom” so‘zi arabcha bo‘lib 
musiqa tovushlarining “o‘rnashgan joyi” ya’ni musiqa asboblarida parda 
degan ma’noni anglatadi, ayni paytda maqom ma’lum tovushqator va lad 
kurilmasi, ma’nolarini hamda shu lad qurilmalariga asoslangan musiqa 
asari tushunchasini ham beradi. Shashmaqom esa ma’lum tartibdagi olti 
maqomdir. Maqomlar to‘g‘risidagi tarixiy va nazariy masalalari IX-XIX 
asrlar davomida sharq yozma manbalarida ayniqsa, musiqaga 
bag‘ishlangan risolalarida o‘z ifodasini topadi. 
Maqomlarning o‘tmishda ijro etilib kelingan namunalari bizgacha
yetib kelmagan. Qadimiy yozma manbalardan ma’lum bo‘lishicha ular 
turli shakllarda bo‘lgan va “O‘n ikki maqom O‘rta Osiyo xalqlarida 
taxminan XI-XII asr boshlarida Buxoroda yuzaga kelgan Shashmaqom 
XVII asrgacha hali tugal shakllangan bo‘lsa, uni shakllanish jarayoni XII-
asrga tegishli va ancha ilgari boshlangani tabiydir.
Shashmaqom – Buzruk, Rost, Navo, Dugox, Segox, Irok 
maqomlaridan iborat. Har bir maqom ikki bo‘limdan iborat. Cholg‘u va 
ashula bo‘limlaridan iborat, bo‘lib, ular so‘ngi davrlarda “Mushkulot” va 
“Nasr” iboralari atalgan. Xorazmda esa “Mansur” yoki “Chertim yo‘li” 
bilan va “Manzum” yoki “Aytim yo‘li” deb ham ataladi. Har bir 
maqomning cholg‘u bo‘limida Tasnif, Tarje, Muhammas, Saqil va boshqa 
iboralar bilan nomlangan bir necha qismlar bo‘lib, ular qaysi maqom 
tarkibida bo‘lsalar, shu maqom nomi bilan qo‘shilib “Tasnifi Buzruk”, 
“Tarj’ei Buzruk”, “Garduni Segox”, “Muhammasi Irok”, “Saqili Navo” 
kabi ataladi. Bu qismlar maqomning har birida mustaqil kuy mavzularga 
ega bo‘lsada, tuzilishi jihatidan deyarli farq etmaydi. Ayrim maqomlarning 
esa o‘zlariga maqomlarning boshqa qismlari bilan otdosh bo‘lmagan 
cholg‘u yo‘llari ham mavjud. Bunday qismlar-Navo maqomidagi Nag‘mayi 
Oras, Dugoh maqomidagi Peshravi Dugoh va Samoi Dugoh hamda Segoh 
maqomidagi hafifi Segohdir. 
Cholg‘u bo‘limlarining birinchi qism Tasnif har bir maqom kuy yo‘li 
ruhini ma’lum darajada o‘zida aks ettirgan bo‘lib, undagi tematik material 

70 
cholg‘u bo‘limlaridagina emas, ashula yo‘llarida ham vaqti-vaqti bilan 
foydalaniladi. Tasniflarning ayrim melodik, intonasion qurilmalari ma’lum 
o‘zgarishlar bilan ayniqsa, Tarje’, Muhammas, sikllaridan ko‘proq 
uchraydi. Tarje’lar asosan Peshrov Xususidagi kuylar bo‘lib tantanavor 
yangraydi va shodiyona kayfiyatlar baxsh etadi. Tasniflar doyra usulining 
ma’lum varianti jo‘rligida biroz tezroq tempda ijro etiladi. Cholg‘u 
bo‘limlarning birinchi qismi Tasnif har bir maqom kuy yo‘li ruhini ma’lum 
darajada 
o‘zida 
aks 
ettirgan.Undagi 
tematik 
material 
cholg‘u 
bo‘limlaridagina emas, ashula yo‘llarida ham vaqti-vaqti bilan 
foydalaniladi. Tasniflarning ayrim melodik intonatsion qurilmalari bilan 
ayniqsa Tarje’, Muhammas, Saqillardan ko‘proq uchraydi. Tarje’lar asosan 
Peshrav xususidagi kuylar bo‘lib tantanavor yangraydi va shodiyona 
kayfiyatlar baxsh etadi.
Cholg‘u bo‘limining uchinchi qismi Gardun faqat Iroq maqomida 
bo‘lmaydi. Uning doyra usuli ancha murakkab bo‘lib kuy tuzilishi 
jihatidan ham boshqa qismlardan farq qiladi. Gardunlarda asosan lirik 
kayfiyat aks ettirilgan. Maqomlarning cholg‘u qismlari ayniqsa, Navo, 
Dugoh, Segoh, Iroqlardagi cholg‘u ijrochiligi mashhur bo‘lgan.
Maqom cholg‘u qismlaridan Gardun, Muhammas, Saqili Samoiy 
hafif kabilar ma’lum tuzilishdagi doyra usullari nomi bilan bog‘liq bo‘lsa, 
Nasrulloiy, Vazmin, Oraz Xusayniy, Islim, Xaji Xo‘ja, Ashkullo, 
Mirzahakim, Kalon kabilar bastakor ustozlarning ham nomlari bo‘lib, shu 
maqomdonlar bastalagan qismlar ekanligidan dalolat beradi. 
Maqomlar cholg‘u bo‘limi har bir qismining bo‘laklari “xona” va 
“boz go‘y” iboralari bilan belgilangan. Xona –boshida kuyning intonatsion 
tematik asosi bo‘lib, o‘z qaytariqlarida esa shu boshlanishdagi birinchi 
xonaning rivojidan iborat. Bozgo‘y esa kuyning takrorlanadigan qismi-
refrenni ifodalaydi. U har bir xonadan so‘ng qaytariladi. Xona va 
bozgo‘ylar kuyning tematik rivojida va shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. 
Xonalar muhammas va saqillardan boshqa cholg‘u qismlarda dastlab 
kichikroq bo‘lib borgan sari kengaya boradi. 
Shashmaqom ijrochiligi Buxoro tarixining o‘tmishini o‘z ichiga 
qamrab olgan va barcha u yo bu holatlardan sabr ila bosqichma-bosqich 
o‘z mavqyeini yo‘qotmasdan bizgacha yetib kelgan. Bugungi kunda 2400 
yillik Movoraunnaxr tarixini o‘z ichiga qamrab olgan Buxoro ajdodiy 
san’ati “Shashmaqom”, jahon an’anaviy san’atining eng pirikamoli va 
inson yuragini jumbushga keltiruvchi mo‘jizasi va yagona xazinasi etib 
YUNESKO 
tomonidan 
bedgilangan. 
Yevropada 
esa 
insonlar 
“Shashmaqom” ijrochiligini eshitib, u orqali shifo topib bormoqdalar.

Download 5,14 Mb.