68
pishib yetilgan, ajdodlar tomonidan e’zozlangan mo‘tabar
usullar
demakdir.
Qancha rivoyat va afsonalar pesh qilinmasin, urf etilgan usullar
aslida ilmi musiqiyni o‘ziga yaqin tutgan ulamolar ijodiga mansubligi
jiddiy qayd etiladi. Xususan, Mirzo Ulug‘bek usul ilmiga baland havas
qo‘yganligi, Sulton Husayn Boyqaro yaratgan 17 usul hamda Vazir Alisher
Navoiy ijodiga mansub 7 usul elda ma’lumu mashhur bo‘lgan, deganligi
ham diqqatga sazovordir. Ammo mumtoz musiqa negizidagi usullar advor
ta’limotining peshvolari tomonidan
ushbu fanning ilmiy-nazariy
tamoyillari asosida ishlanganligi va bu sohada Xoja Abdulqodir “saromadi
advor” martabasini egallaganligi alohida ta’kidlanadi. Sarlavhada
ko‘rsatilgan 17 mutaorif usul aynan shu Xoja Abdulqodir merosi va qolgan
24 g‘ayri mutaorif usullar boshqa ustozlar tomonidan yaratilganligini
Darvesh Ali ko‘rsatib o‘tadi.
Nihoyat, Darvesh Alining musiqiy risolasi ilmi, nazariy yo‘nalishi
Kavkabiynikidan farqli ravishda musiqiy ilmlarga qaratilganligining yana
bir isboti shundaki, mazkur bobda oldin amaliy bilimlar sarhisob etilib,
mumtoz 17 usul mundarijasi keltirilgandan so‘ng,
nazariy tushuncha
(niqra, zarb, bo‘g‘in, bahr)lar qo‘shimcha o‘rnida beriladi. Bu bo‘lak foyda
(ya’ni “qo‘shimcha”) deb nomlanadigan alohida sarlavha bilan ajratiladi.
Musiqaning shakl tuzilishi (tasnifot) yuqorida zikr etilgan tartibdan
kelib chiqadi. Ya’ni, oldin ilmi musiqiyda urf etilgan navlarning ta’rifu-
tavsiflari beriladi. Keyin ularning tarixi va nazariy asoslariga doir
masalalarga to‘xtalib o‘tiladi. Darvesh Ali bayonidagi tasnifotlarning
barchasi Marog‘iy va Kavkabiy asarlarida mavjud navlardan iborat bo‘lsa-
da, lekin ularning orasida navba va navbati murattab atamalari negadir
uchramaydi.
Tasnifot masalalarida Darvesh Ali o‘zidan oldin o‘tgan Marog‘iy va
Kavkabiylarga payravlik qilsa-da, ayrim holatlarda juda muhim nuqtalarni
uqtirib o‘tgan. Ana shunday e’tiborli mavzulardan biri peshrav shakli va
uning xonalarining ichki tuzilishiga oid fikrlarga doirdir. Marog‘iy va
Kavkabiy peshravni amal navining cholg‘u shakli sifatidagi ko‘rinishi deb
ta’riflaydi. Darvesh Ali ham peshravni xuddi shunday tushuntiradi. Lekin
ichki
tuzilishiga
kelganda,
Marog‘iy
va
Kavkabiy
ta’riflarida
uchramaydigan
narsalarni tilga oladiki, ular eski tasnifot ta’limoti hamda
bugungi maqom amaliyotidagi kuy va ashulalarning tuzilish nizomlarini
tushunish uchun nihoyatda muhim.
