103
So‘zning tom ma’nodagi ma’nosi “teginish”degan ma’noni anglatadi. Bu odamlarning
munosabatlarini tartibga solishga yordam beradigan axloqiy toifadir.
Insonparvarlik tamoyiliga asoslanib, taktik xatti-harakatlar eng qiyin va ziddiyatli
vaziyatlarda insonga hurmat bo‘lishini talab qiladi.
Pedagogik taktika-o‘qituvchining professional sifati, uning mahoratining bir qismi.
Pedagogik taktika taktikaning umumiy tushunchasidan farq qiladi, chunki u nafaqat o‘qituv-
chining shaxsiyatining xususiyatlarini (hurmat, bolalarga bo‘lgan muhabbat, xushmuomalalik),
balki talabalarga to‘g‘ri yondashuvni tanlash qobiliyatini ham anglatib, bu bolalarga ta’sir ko‘rsa-
tishning samarali vositasi.
Shunday qilib, pedagogik taktikalar o‘qituvchining o‘quvchilarga pedagogik jihatdan
maqsadga muvofiq ta’sirini o‘lchash, samarali muloqot uslubini o‘rnatish qobiliyatidir.
Pedagogik
xulq-atvor maktab o‘quvchilari bilan muloqotda cheklovlarga yo‘l qo‘ymaydi.
O‘qituvchining ishini tavsiflab,
K. D. Ushinskiy shunday deb yozgan edi:”maktabda hazilga
ruxsat beruvchi jiddiylik hukmronlik qilishi kerak, lekin butun ishni hazil, kamsitishsiz adolat,
zaifliksiz mehribonlik, tartib va, eng muhimi, doimiy oqilona faoliyat”.
O‘quvchilarni hurmat qilish, o‘qituvchi bolalarga bo‘lgan hurmatini ko‘rsatishi kerak.
Hurmatning namoyon bo‘lishi bolada o‘z-o‘zini
hurmat qiladi, pedagogik ta’sirga qarshilik
ko‘rsatganlarni qurolsizlantiradi, ularni tarbiyalashda ishtirok etadi.
Pedagogik taktika o‘qituvchining xatti-harakati muvozanatida namoyon bo‘ladi (chidamlilik,
o‘z-o‘zini nazorat qilish, muloqotda tezkorlik bilan).
O‘qituvchining ishonchi talabalarning ishlashiga turtki bo‘lishi kerak. Buning uchun siz
talabaning birinchi yutuqlarini maqtashingiz mumkin, shunda u o‘z harakatlaridan, muvaffaqiyat-
laridan quvonchni his qiladi.
Ishonch –
bu behuda emas, agar u o‘zini chin dildan namoyon qilsa, muayyan ishlar bilan
qo‘llab-quvvatlansa, agar u nazorat bilan birlashtirilsa, o‘qituvchining o‘quvchiga nisbatan
ehtiyotkorlik darajasi ma’lum.
Shuning uchun, pedagogik taktikani aniqlash va nazariy va pedagogik amaliyotda atamani
qo‘llash sohasi uchta nuqtai nazarga asoslangan:
1) pedagogik taktikasi – umuminsoniy xulq-atvor talabalari bilan munosabatlarga kirish
(o‘qituvchi talabalar bilan muloqotda xushmuomala bo‘lishi kerakligini tushunadi, shuning uchun u
oddiy hayotda bo‘lgani kabi xushmuomala munosabatda bo‘ladi.
2) pedagogik taktikasi-bu o‘qituvchining shaxsiyatining
psixologik xususiyati, uning
xarakterli xususiyati (ya’ni, o‘qituvchi bunday xatti-harakatlarning zarurligini anglab yetganligi
uchun emas, balki taktikasi uning shaxsiyatining asosiy xususiyati bo‘lgani uchun, u faqat
boshqacha bo‘lishi mumkin emas).
3) pedagogik taktika – o‘qituvchining mahoratining tarkibiy qismlaridan biri (har bir
vaziyatda o‘qituvchining to‘g‘ri variantni tanlash qobiliyati, o‘quvchilar bilan maqbul munosabat-
larni o‘rnatish).
Birinchi ikki nuqtai nazarga ko‘ra, pedagogik taktika bolalarning sevgisi,
ularga nisbatan
muloyim munosabat, ularning qadr-qimmatini hurmat qilish, sezgirlik, g‘amxo‘rlik, xayrixohlik,
o‘z-o‘zini nazorat qilish va h.k. uchinchi holatda pedagogik taktikani o‘qituvchilar bilan zarur
munosabatlarni o‘rnatish va qo‘llab-quvvatlash uchun maxsus kasbiy mahorat sifatida talqin qilish
mumkin.
Ushbu tushunchada pedagogik taktikalar aslida pedagogik taktikadir. O‘qituvchining
pedagogik taktikasi va taktikasi o‘rtasidagi farq nima?
104
Pedagogik taktikalar har doim ijobiy ma’noda ko‘rib chiqiladi.
“Yomon pedagogik taktika
” deb aytish “yomon xushmuomalalik”, “bolalar
uchun yomon
sevgi” kabi. Va pedagogik taktikalar eng yaxshi – eng yomoni, eng mukammal – ibtidoiy darajaga
qadar murakkab darajaga ega bo‘lishi mumkin. Har bir o‘qituvchi, baribir, talabalar bilan
munosabatlarda ba’zi taktikalarga murojaat qiladi, lekin u pedagogik xulq-atvorga ega bo‘lmasligi
mumkin.
Misol uchun, o‘quvchilarni bo‘ysundirish uchun qo‘rqitish, tahdidlar, yig‘lash, jazolash – bu
ham bir xil taktika, lekin bu yerda pedagogik taktika yo‘q.
Yoki aksincha o‘qituvchi talabalarga ehtiyotkorlik bilan munosabatda mehribon bo‘lib, va
bolalar bilan aloqa yo‘q. Darslarda intizom yo‘q, hech kim o‘z vazifalarini bajarmaydi, hech kim
hurmat qilmaydi. Bunday o‘qituvchining taktikasi bor va taktikalar nomukammal, taktik usullarning
kichik bir qismi.
Shunday qilib, agar o‘qituvchining shaxsiyati, uning xarakteristik xususiyatlari, o‘quvchilarga
bo‘lgan munosabati, sezgirligi, g‘amxo‘rligi haqida gapiradigan bo‘lsak,
pedagogik xulq - atvor
tushunchasini ishlatish o‘rinli bo‘ladi.
Va agar u o‘quvchilarga ta’sir qilish vositalaridan foydalanish uchun bo‘lsa, ularni ishlatish
qobiliyati – “pedagogik taktikalar”atamasi ishlatiladi.
Albatta, o‘qituvchi uchun ideal-bu taktikaning aniq va to‘g‘ri taktikani tanlash qobiliyati.
Pedagogik taktikalar individualdir. Bu ko‘rsatmalar bilan kamaytirish qiyin.
Faqat bir nechta umumiy maslahatlar berilishi mumkin:
- ta’lim vositalaridan foydalanish, hazil yoki g‘azablanishni to‘xtatish kerakligini his qilish;
- haqorat qilishdan qochish (haqorat qilingan talaba o‘qituvchidan maslahat, talablarni qabul
qilmaydi, psixologik to‘siq yaratiladi)
- talaba bilan individual suhbat davomida o‘qituvchining xatti-harakati o‘qituvchining
mahoratining ko‘rsatkichidir;
- “vaqtinchalik” usullardan foydalaning: taktikalar, “tasodifiy” uchrashuvlar va boshqalar ;
- talabaga vaqtinchalik qobiliyatsizlik sifatida qoniqarsiz baholashni qabul qilishga yordam
bering;
- bizning yomon kayfiyatimiz juda ko‘p bema‘nilikning sababidir;
- aqlli shaklda qilingan eslatma yaxshiroq qabul qilinadi va tez-tez va ko‘proq e’tiborga
olinadi.
Shunday qilib, o‘qituvchining pedagogik taktikasi va samarali taktikasi
malakali pedagogik
muloqotning ajralmas qismidir.
To‘g‘ri taktikani tanlashning taktikasi va qobiliyati o‘qituvchining doimiy ishi, uning ijodiy
izlanishlari, o‘zini takomillashtirish va kasbiy o‘sish istagi natijasidir.
Pedagogik taktikani o‘zlashtirish shartlari
Pedagogik taktikalar mahorat bilan birga olib boriladi. U o‘qituvchining ma’naviy yetukligi,
maxsus bilim olish va bolalar bilan muloqot qilish qobiliyatlarini rivojlantirish uchun o‘z ustida
katta ish olib boradi.
Avvalo, bu:
- yosh psixologiyasini va zamonaviy bolalarning o‘ziga xos xususiyatlarini bilish. Kamroq
muhim va…
- axloq asoslarini bilish, xatti-harakatlarda axloqiy ma’noni ko‘rish qobiliyati.
- malakaga o‘tishi kerak bo‘lgan o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish usullarini bilish:
- bolalarni sevish, ularning sevgisini ko‘rsatish;
