Setseron
VI BOB. PEDAGOGIK TAKT VA PEDAGOGIK ETIKA
6.1. Takt va pedagogik takt haqida tushuncha
Yaxshi odam yomon odam uchun o‘qituvchi,
yomon odam yaxshi odam uchun material.
A.N.Tolstoy
Takt
so‘zi “to‘qnashish” ma’nosini bildiradi. Takt – bu
odamlarning o‘zaro munosabatini tartibga keltiruvchi axloqiy
kategoriyadir. Xushmuomala nutq insonni hurmat qilishni talab
qiladi.
Tаkt аxlоqiy tushunchа bo‘lib, u insоnlаrning o‘zаrо
munоsаbаtlаrini muvоfiqlаshtirish, tartibga solish, insоnpаrvаrlik
g‘оyalаrigа аsоslаngаn bo‘lib, аndishаli xulq, hаr qаndаy
ziddiyatli vаziyatlаrdа hаm insоn hurmаti sаqlаnib qоlishini tаlаb
qilаdi. Har bir insondan, аyniqsа, o‘qituvchidаn аndishаli bo‘lish tаlаb qilinаdi.
Pedagogik takt
o‘qituvchining professional sifati, uning
pedagogik mahoratining bir qismidir. Pedagogik takt o‘quvchilarga
nisbatan to‘g‘ri munosabatni tanlash yo‘llaridan biridir.
Bоshqаchа qilib аytgаndа, pеdаgоgik tаkt bu o‘qituvchining tа‘lim
оluvchilаr оldidа o‘zini tutishni bilishi, tа‘lim оluvchining hоlаtini,
intilishlari, qiziqishlаrini tushunа оlishi vа eng sаmаrаli tа‘sir yo‘lini
tоpа оlishidir.
Takt o‘qituvchiga bolalar bilan muloqot jarayonida har qanday
nizolardan xoli bo‘lishga, ijobiy emotsional muloqotda va o‘zaro
munosabatlarni to‘g‘ri shakllantirishga yordam beradi.
Psixologik talablariga rioya qilgan o‘qituvchi o‘zida muloqotning demokratik usulini ishlab
chiqadi va haqiqiy muloqot madaniyatini egallaydi, madaniy aloqaga erishadi.
Pedagogik takt mahorat bilan birgalikda hosil bo‘ladi.
U o‘qituvchi kasbiy mahoratining asosi bo‘lib, o‘quvchilarga barcha demokratik talablar
asosida pedagogik ta’sir o‘tkazish, muloqotni insonparvarlik tuyg‘ulari asosida o‘rnatish o‘lchovi,
o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritishni hamda ongli intizomni tarkib toptirish ko‘nikmalarini hosil
qilish shaklidir.
Pedagogikada o‘qituvchining o‘quvchilar bilan munosabati ularning yosh xususiyatlariga
qarab belgilanishi va bu qonuniyatga amal qilinishi qat’iy talab qilinadi. Shunday ekan, o‘qituvchi
ta’lim-tarbiya jarayonida hali to‘liq shakllanmagan, ta’sirlarga va ruhiy kechinmalarga tez
beriluvchi, ota-onasining sevimli farzandi bo‘lgan murg‘ak qalb egalari bilan muloqot qilayotgan-
ligini aslo unutmasligi kerak.
Xushmuomala odam-axloqiy jihatdan bilimdon inson. Qiyin hayot sharoitlarida u o‘zini va
boshqa odamlarni hurmat qiladi, ular uchun ehtiyotkorlik va xayrixohdir.
Pedagogik xulq-atvor umumiylikdan farq qiladi, chunki u nafaqat o‘qituvchining xususiyat-
larini, balki o‘quvchilarga ta’sir o‘tkazish vositalarini to‘g‘ri, axloqiy jihatdan oqilona tanlash
qobiliyatiga ham ega.
101
O‘quvchilar bilan muloqotda pedagogik taktga zid bo‘lgan qo‘pollik, adolatsizlik, qo‘rqitish,
haqorat, mensimaslik, pedagogikaga zid bo‘lgan jazolash usullarini qo‘llash va boshqa ular
shaxsiga salbiy ta’sir qiladigan turli jargon so‘zlar ishlatish o‘quvchilar qalbini umuman
tuzalmaydigan darajada jarohatlab qo‘yishi, yoki o‘qituvchining obro‘siga putur yetkazishi
mumkin.
O‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi bunday qarama-qarshiliklar, ko‘pincha, dars va darsdan
tashqari jarayonlarda sodir bo‘ladi. Bunda ayniqsa yosh o‘qituvchilarning pedagogik takt sirlarini
bilmasligi tajribasizligi pand beradi.
O‘qituvchining taktik mahorati birdaniga shakllanib qolmaydi, u yillar davomida pedagogik
faoliyatda, ustozlar tajribasini o‘rganishda, dars jarayonida, sinfdan tashqari faoliyatda va tarbiyaviy
soatlarda o‘quvchilar bilan muloqotda takomillashib boradi. Dars jarayonida pedagogik mahorat-
ning asosi bo‘lmish pedagogik taktga ega bo‘lish o‘qituvchi uchun juda zarurdir.
Shundаy qilib, pеdаgоgik tаkt bu o‘qituvchining tа‘lim оluvchilаrgа nisbаtаn аmаlgа
оshirаdigаn tа’sirining mеzоnidir.
Pedagogik taktika-bu har qanday sharoitda ular bilan do‘stona munosabatlarni o‘rnatish uchun
eng yaxshi yo‘lidir, harakatlar barcha obyektiv oqibatlarini oldindan o‘z ichiga oladi o‘qituvchi,
uning idrok o‘quvchilar bashorat, yuqori insoniyat, javob, talabalar uchun g‘amxo‘rlik ifodasi,
ma’naviy xulq.
Xushmuomala bo‘lish uchun o‘qituvchi o‘z xatti-harakatlari uchun bir qator talablarga rioya
qilishi kerak:
- taktik aralashuvni talab qiladigan vaziyatni baholash uchun (agar o‘qituvchi talabani
noqulay vaziyatga qo‘yishga majbur bo‘lsa, tasodifan o‘z-o‘zini hurmat qilish, talaba noqulay
vaziyatdan qutulish kerak bo‘lsa);
- qarama-qarshiliklarning sabablari haqida maksimal ma’lumotlarga erishish va murakkab
vaziyatlarni hal qilishda uning yetishmovchiligini hisobga olish (masalan, bola yomon o‘rgana
boshladi, chunki oilada kimdir kasal bo‘lib qoldi);
- talabaning ota-onasi bilan bo‘lgan munosabatini hisobga olish;
- talabaning o‘ziga xosligini, vaziyatning tabiatini hisobga olish;
- bir talabaga qanday ta’sir qilishni oldindan bilish sinfni qabul qiladi (agar sinf salbiy qabul
qilsa, unda ta’lim ta’siri bo‘lmaydi).
Pedagogik taktika-o‘qituvchining xatti-harakatlari emas, balki xatti-harakatlar uslubi.
Bu o‘qituvchining ma’naviy yetukligi, o‘zi uchun katta ish natijasidir.
Pedagogik taktika o‘qituvchining bunday xususiyatlarning mavjudligini nazarda tutadi:
- bolalarga insoniy munosabat;
- diqqat va kuzatish, o‘z va boshqalarning harakatlarining axloqiy tomonlarini ko‘rish
qobiliyati;
- o‘zingizni boshqarish va shni cheklash qobiliyati;
- so‘zlaringiz va harakatlaringizning barcha mumkin bo‘lgan oqibatlarini oldindan bilish
qobiliyati;
- o‘z-o‘zini tanqid qilish va xatolarni tuzatish qobiliyati;
- ijodiy fikrlash, axloqiy muammolarni hal qilishda jasorat. Afsuski, ba’zan o‘qituvchining
ahmoqona xatti-harakatlari bilan tanishishingiz mumkin.
|
