75
Amalda esa rentgen ishlatiladi. Bunday dozada 1sm
3
quruq havoning ionlashishi
natijasida 0
0
C va 760 mm.sm.ust. bo`lgan vaqtda har bir ishorasi 1 birl. SGSE ga
teng bo`lgan zaryad toshuvchi ionlar hosil bo’ladi.
T. 1r ekspozitsion dozaning 0,001293 g quruq havoda 2,08*10
9
juft ionlar
hosil bo’lishiga barobardir, ya’ni 1r=2,58*10
4
Kl/kg ekspozision doza quvvatining
SI sistemasidagi birligi 1A/kg, sistemadan tashqari 1r/s. dir.
Nurlanish va eksozision dozalar o’zaro proporsionaldir D=S*X
S - o’tish koeffisenti.
Suv va odam tanasining yumshoq to’qimalari uchun S=1
Nurlanish uchun odamda nurlanish dozasi qancha katta bo’lsa,
biologik
ta’sir ham shuncha katta bo’ladi. Lekin turli nurlanishlar aynan bir xil yutilgan
dozada ham turli xil ta’sir ko’rsatadi.
To’qimalarda yutilgan doza birday bo’lganda berilgan nurlanish turining
biologik ta’siri effektivligining rentgen yoki gamma nurlanish effektivligidan
necha marta katta ekanligini ko’rsatuvchi S-koefisent sifat koeffasenti deb ataladi.
Radiobiologiyada uni nisbiy biologik effektivligi (NTE) deb ataladi.
Yutilgan doza sifat koeffisenti birgalikda ionlanuvchi nurlanishning biologik
ta’siri tug’risidagi ma’lumotni beradi. Shuning uchun ko’paytma bu ta’sirnig
umumiy o’lchami sifatida ishlatiladi va nurlanishning ekvivalent dozasi (N)
deyiladi.N=D . K
K-o’lchamsiz koeffisent bo’lgani uchun nurlanishning
ekvivalent dozasi
yutilgan nurlanish ekvivalent dozasiga ega bo’lgan o’lchamga ega bo’ladi, ya’ni
zivert
(Zv)deyiladi.
Sistemadan tashqari birligi BER (biologicheskiy ekvivalent rentgena) 1.
ber=10
-2
Zv.
Tabiy radioaktiv manbalar (kosmik nurlar, yer bag’ri hamda suv radioaktivligi,
odam gavdasi tarkibidan yadrolar radioaktivligi va hokaszolar) taxmina 125 mber
ekvivalent dozaga mos fon hosil qiladi.
Nurlaish bilan ish olib boradigan kishilar uchun bir yillik ruxsat etilgan doza
5 ber. o’limga olib boradigan doza 60 ber
Dozometrik asboblar deb ionlovchi nurlar dozasini o’lchash yoki dozalar
bilan bog’langan kattaliklarni aniqlovchi asboblarga aytiladi. Tuzilishi jihattadan
ular yadroviy nurlanish detektori va o’lchov qurilmadan iborat bo’ladi. Odatda ular
doza yoki doza quvvati birliklarida darajalangan bo’ladi.
Ishlatiladigan detektor turiga qarab, dozimetrlarni ionizasion,
lyuminissent,
yarim o’tkazgichli, fotodozimetrlar va boshqa turlarga ajratiladi.
Rentgen va gamma nurlanishning ekspozision dozasini (quvvatini)
o’lchashga mo’ljallangan dozimetrlarga rentgenometrlar deyiladi.
Ularda detektor sifatida ionzasion kamera qo`llaniladi. Kamera zanjirlardan
o’tuvchi zaryad ekspozision doza, tok esa uning quvvatiga proporsionaldir.
M:MRM-2-mikrorengenometrlar DK-0,2-individual dozimetr .
Detektorlari gaz razryad schetchiklaridan iborat bo’lgan dozimetrlar ham
mavjud. Radiaktiv izotoplar aktivligini yoki konsenratsiyasini o’lchash
uchun
radiometrlar qo’llaniladi.
76
Radiasion himoyalanishning. uchta turi mavjud, vaqtdan, masofadan va
material bilan.
t
r
A
K
2
Vaqt qancha ko’p bo’lib, masofa qanchalik kam bo’lsa ekspozision doza
shunchalik katta bo’ladi. Material bilan himoyalanishda nur turiga bog’liq. Alfa
nurlanishda himoyalanish sodda bo’lib, bir varaq qog’oz yetarlidir .
Ammo nafas
yo’li va ovqat orqali ham nurlanish mumkin.
Betta nuridan himoyalanish uchun bir necha sm qalinlikdagi alyuminiy, pleksiglaz
yoki shisha plastinka yetarli.
Neytral nurlanishlar, rentgen va gamma nurlanishlardan himoyalanish
murakkabdir. Bulardan ham qiyini neytronlardan himoyalanishdir. Kosmik nurlar
92,9%, protonlar 6,3%, alfa zarrachalardan iboratdir.
Birlamchi kosmik nur
energiyasi 10
9
eV, Yerga yetib kelganda quvvati 1,5 GeV.
Xulosa
Rezerford tajribalari va Bor pastulatlari kvant fizikasining rivoji uchun
katta turtki bo’ldi. Hozirgi davrda issiqlik nurlanishdan tortib rentgen nurlarigacha
barcha nurlanishlar shu qonuniyatlar yordamida tushuntiriladi. Ayniqsa rentgen
nurlarining ochilishi fanlarning kelajagini belgilaydi desak xato qilmaymiz.
Hozirgi davrda ko’plab kasalliklarning paydo bo’lishi
va ularni diagnostika
qilish va davolash oddiy usullar bilan bajarish qiyin, shu sababli tibbiyot va
veterinariya xodimlari uchun bu nurlanishlardan amalda foydalanish
muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda. Lazerlarning ishlatilish sohasiga e’tibor
bersak, u shunchalik keng va samarali ularning qaysi
sohada ishlatilayotganini
emas, balki ishlatilmagan sohalarni sanash osonroqdir.
.
Radioaktiv nurlarning tirik organizmga ta’siri turlichadir. Normadan ortiqcha
ta’sirlar organizm to’qimalarini buzadi. Shuning uchun ekspozasion doza va
nurlanish dozasi degan tushunchalar kiritilgan. Radiasiyadan himoyalanish ham
muhim ahamiyatga ega. Yadro tuzilishi haqidagi ta’limot yaqindagina o’z rivojini
topdi. Lekin shunga qaramasdan hozirgi vaqtda yadroda bo’layotgan jarayonlardan
amalda keng foydalanilmoqda. Yadroda bo’linish va sintez reaksiyalari kelajak
energetikasining asosini tashkil qiladi. Boshqa energiya zahiralari tugab bormoqda.
Radioaktiv nurlardan qishloq xo’jaliginig turli sohalarida keng qo’llanilmoqda
(urug’larni nurlantirish, stirlizasiya, hayvonlarni davolash va hokazolar).
