96
prizmaga tushadi va hamma tomonga sochiladi. Natijada
prizmalar orasidagi
suyuqlik qatlamida sochilgan nur sirtga nur turli burchak hosil qilib tushadi. Ular
ichiga 90
0
nurning prizmadagi sinish burchagi eng katta bo’lib, unga sinish
burchagining chegaraviy qiymati deyiladi. Agar o’lchov prizmaning FE qirrasidagi
o’tuvchi nur yo’liga ko’rish trubasi yoki ekran qo’yilsa ko’rish maydonida ikki
soha ko’rinadi: ularning biri yorug’ ikkinchisi qorong’i soha bo’ladi.
Bu ikki
sohani chegaraviy sinish burchgiga ega bo’lgan nur ajratib turadi (1-rasm).
Nurning suyuqlikdan, o’lchov prizmasiga o’tish uchun sinish qonuni quyidagicha
bajariladi.
2
1
sin
sin
n
n
d
, (1)
Bunda n
1
– shishaning havoga nisbatan sindirish ko’rsatkichi.
n
2
– suyuqlikning havoga nisbatan sindirish ko’rsatkichi.
α – suyuqlikdan nurning tushish burchagi.
β – shisha prizmadan nurning sinish burchagi.
Tushish burchagi α = 90
0
bo’lganda β<
(chegaraviy burchak) bo’lib, (1)
formula quyidagi ko’rinishga keladi.
2
1
sin
1
n
n
Bundan
sin
2
n
n
(2)
Shishaning sindirish ko’rsatkichi n
1
o’zgarmas son bo’lib, (2) dan
suyuqlikning sindirish ko’rsatkichi n
2
, chegaraviy burchakka bog’liq bo’lar ekan.
Suyuqlikning sindirish ko’rsatkichi n
2
qancha katta bo’lsa,
chegaraviy burchagi
shunga katta bo’ladi. Natijada yorug’- qorong’i soha chegarasi shuncha balandda
bo’ladi. Prizmaning sindirish ko’rsatkichi n
2
ni bilgan holda, tajribadan chegaraviy
burchak ni aniqlab, (2) formuladan suyuqlik sindirish ko’rsatkichi n
2
ni hisoblash
mumkin, lekin tajribada ni o’lchash qiyin boladi, bu esa (2)
formuladan
foydalanishda qiyinchilik tug’diradi. Shuning uchun refraktometr asbobida
sindirish ko’rsatkichlari bo’yicha darajalangan shkala o’rnatilgan. Shkalada
qorong’i sohani ajratuvchi chegaraga to’g’ri
kelgan son qiymati, olingan
suyuqlikning sindirish ko’rsatkichiga teng bo’ladi.
