68
keyin joizlik 10 baravar ortadi 5-kvalitetdan aniqroq kvalitetlar uchun
joizliklar IT (ISO Tolerance — ISO joizlikligi)
quyidagi formulalar
orqali topiladi:
ITO 1=0,3+0.008 D; ITO=0,5+0,012 D; III-0,8+0,020 D;
I T 2
= V/rTTri;I T
3 = ^[rrT~lT5: IT
4 = 4rn~IT5.
bu yerda, IT mkm, D mm hisobida. 1 mm. dan kichik bo‘lgan
o‘lchamlar uchun 14, 17 kvalitetlar bo‘yicha joizliklar belgilanmaydi.
Har bir kvalitet bo‘yicha joizliklar qatorlari tuziigan. Bularning har
birida har xil o‘lchamlar «o» qiymatiga bog‘liq bo‘lgan bir xil nisbiy
aniqlikka ega.
Joizliklar qatorlarini tuzish uchun o‘lchamlarning har bir ko‘lami bir
necha intervallarga bo‘lingan. 1 mm. dan 500 mm. gacha bo‘lgan ko‘lam
13 ta intervalga bo‘lingan: 3 mm. gacha, 3 dan 6 mm. gacha, 6 dan 10
mm. gacha... 400 dan 500 mm. gacha. Katta
tirqish yoki tarangliklar
hosil qiluvchi maydonlar uchun qo‘shimcha intervallar kiritilgan bo‘lib,
u tirqish va tarangliklar tebranishlarini kamaytiradi hamda o‘tqazishlarni
aniqroq qiladi. Bir intervalga birlashtirilgan barcha o‘lchamlar uchun
joizliklar qiymati bir xil qilib qabul qilingan, chunki,
har bir nominal
o‘lcham uchun joizlik joriy qilish maqsadga nomuvofiq bo‘lib, joizliklar
jadvallari juda katta bo‘lib ketadi, qo‘shni o‘lchamlar joizliklari esa bir-
biridan juda kam farqlanadi. Har bir intervalni chekli qiymatla
rining
o‘rta geometrik qiymatiari qo‘yiladi:
3 mm. gacha bo‘lgan interval uchun D=3 qabul qilinadi. Oichamlar
intervallar bo‘yicha shunday taqsimlanganki,
intervalning chetlari va
o‘rta qiymati bo‘yicha hisoblangan joizliklar bir-biridan 5—8 %dan ortiq
farqlanmaydi.
Standartlar orqali joriy qilingan joizliklar va og‘ishlar butun dun-
yoda qabul qilingan +20°C haroratda aniqlangan detallar o‘lchamlariga
taalluqli. Bunday harorat mashinasozlik va asbobsozlik anjomlari tayyor-
lanadigan sexlar haroratiga yaqin, deb qabul qilingan. Barcha chiziqli va
burchakli o‘lchovlar, o‘lchash asboblarinii darajalash,
attestatsiyalash
hamda aniq o‘lchashlar normal haroratda bajarilishi, undan chetga
chiqish yo‘l qo‘yilgan qiymatlardan oshmasligi kerak. Detal va o‘lchash
vositasining harorati nazorat paytida bir xil bo‘lishi kerak (bu
harorat
+20°C bo‘lmasligi ham mumkin), bunga detal va o‘lchash vositasini bir
xil sharoitda ma’lum vaqt saqlab, (masalan, cho‘yan taxtaning ustida)
erishish mumkin. O‘lchash xatoligi mahalliy isish natijasida ham paydo
bo‘lishi mumkin. Masalan, nazoratchi qo‘lining issiqligi ta’siri tufayli 15
69
daqiqa ichida diametri 1
75 mm. ga teng bo‘lgan vallarni nazorat qiluvchi
skobaning o‘lchami 8 mkm. ga, 280 mm. li valni tekshiruvchi skobaning
o‘lchami esa 11 mkm. ga o‘zgaradi. Shuning uchun, o‘lchash vositalari
ustiga issiqlikdan saqlaydigan qoplamalarni qo‘llash
yoki nazoratchilar
termoizolatsiyalik qo‘lqoplardan foydalanishlari kerak.
