Mehnat unumdorligi ko‘rsatkichlarining darajasi va dinamikasi tahlili
Ko‘rsatkichlar
|
O‘tgan yili
|
Hisobot yili
|
Farqi (+,-)
|
Biznes- reja bo‘yi-
cha
|
Haqi- qatda
|
O‘tgan yildan
|
Biznes- rejadan
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
1. Mahsulot hajmi (ish, xiz- mat) solishtirma ulgurji ba-
hoda, ming so‘m
|
2113430
|
2198763
|
2553967
|
+440537
|
+355204
|
2. Sanoat ishlab chiqarish
xodimlarini ro‘yxat bo‘yicha soni, kishi
|
838
|
820
|
814
|
-24
|
-6
|
3. Shu jumladan, ishchilar
soni, kishi
|
617
|
605
|
599
|
-18
|
-6
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
4. Bir ishchini yil davomida ishlagan kishi-kunlari, kishi-
kun
|
263
|
265
|
256
|
-7
|
-9
|
5. Bir ishchini yil davomida
ishlagan kishi-soatlari, kishi- soat
|
2087,15
|
2074,71
|
2008,01
|
-79,14
|
-66,7
|
6. O‘rtacha ish kuni davo-
miyligi, soat
|
7,85
|
7,83
|
7,84
|
-0,01
|
+0,01
|
7. Ishchilar sonini sanoat ishlab chiqarish xodimlari
tarkibida tutgan salmog‘i, %
|
73,63
|
73,78
|
73,59
|
-0,04
|
-0,19
|
8. Bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik
mahsulot, ming so‘mda (1\2)
|
2522,0
|
2681,4
|
3137,6
|
+615,6
|
+456,2
|
9. Bir ishchiga to‘g‘ri keladi-
gan o‘rtacha yillik mahsulot, ming so‘mda (1\3)
|
3425,3
|
3634,3
|
4263,7
|
+838,4
|
+629,4
|
10. Ishchining bir kunlik ish
unumi, so‘m (1\4)
|
8035,855
|
8297,219
|
9976,433
|
+1940,578
|
+1679,214
|
11. Ishchining bir soatlik ish
unumi, so‘m (1\5)
|
1012,591
|
1059,793
|
1271,889
|
+259,298
|
+212,096
|
Ushbu jadval ma’lumotlari asosida xo‘jalik subyektidagi mehnat unumdorligiga va uning dinamik o‘zgarishlariga baho berishimiz mumkin bo‘ladi. Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, korxonada barcha turdagi mehnat unumdorlik ko‘rsatkichlari o‘tgan yili va biznes-rejaga nisbatan o‘sgan. Mehnat unumdorligining o‘sishiga, asosan, mahsulot ishlab chiqarish hajmining o‘sishi va aksincha, ishchi va xodimlarning kamayganligi sabab bo‘lgan. Unumdorlikning o‘sishini ijobiy baholash lozim.
Sanoat ishlab chiqarish xodimlari mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillar tahlili
Bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi omillarni quyidagicha ifodalash mumkin.
Bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik =
mahsulot
Sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibidagi ishchilarni tutgan ulushi, (%) * Bir ishchining o‘rtacha yillik mahsuloti
Mehnat unumini tahlil etishda uning dinamikasi, rejasini bajari- lishiga baho beriladi. Unumdorlik darajasini o‘zgarish sabablari aniq- lanadi va unga ta’sir etuvchi omillar miqdor jihatdan hisoblanadi.
jadval
Bir xodimning mehnat unumi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili
Ko‘rsatkichlar
|
O‘tgan yili
|
Hisobot yili
|
Farqi (+,-)
|
Biznes- reja
bo‘yicha
|
Haqiqatda
|
O‘tgan yildan
|
Biznes- rejadan
|
Mahsulot (ish, xizmat) hajmi solishtirma ulgurji bahoda, ming
so‘m
|
2113430
|
2198763
|
2553967
|
+440537
|
+355204
|
Sanoat ishlab chiqarish xodimlarni
o‘rtacha soni, kishi
|
838
|
820
|
814
|
-24
|
-6
|
Shu jumladan:
|
|
|
|
|
|
Ishchilar soni, kishi
|
617
|
605
|
599
|
-18
|
-6
|
sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibidagi ishchilar salmog‘i, %
gr3*100/gr2
|
73,63
|
73,78
|
73,59
|
-0,04
|
-0,19
|
Bir xodimga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot, ming so‘m
gr1/gr2
|
2522,0
|
2681,4
|
3137,6
|
+615,6
|
+456,2
|
Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot, ming so‘m
gr1/gr3
|
3425,3
|
3634,3
|
4263,7
|
+838,4
|
+629,4
|
Bir xodimni rejaga nisbatan
mehnat unumining o‘zgarishi:
|
x
|
x
|
x
|
x
|
+456,2
|
A) Ishchilar salmog‘ini o‘zgarishi hisobiga
-0,19*3634,3 /100
|
x
|
x
|
x
|
x
|
-6,905
|
B) bir ishchini mehnat unumini o‘zgarishi hisobiga
+629,4*73,59/100
|
x
|
x
|
x
|
x
|
+463,175
|
Tahlil etilayotgan xo‘jalik subyektida hisobot davrida bir xodim- ning o‘rtacha yillik mehnat unumdorligi biznes-rejaga nisbatan 456,2 ming so‘mga o‘sgan. Bunga, asosan, ikkita omil ta’sir etgan. Mahsulot hajmi solishtirma ulgurji bahoda o‘tgan yilga, rejaga nisbatan ortgan. Xodimlar va ishchilar soni esa shu davr ichida kamaygan, demak, mah- sulot hajmining o‘sishi mehnat unumdorligini o‘sishi bilan izohlanadi, ya’ni korxonaning sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibida ishchilar salmog‘ining o‘zgarishi hisobiga bitta xodimning o‘rtacha yillik mehnat
unumdorligiga 6,905 ming so‘mga pasayishiga ta’sir etgan. Aksincha, ikkinchi omil bo‘lmish, bir ishchining mehnat unumdorligini biznes- rejaga nisbatan 629,4 ming so‘mga ortganligi hisobiga bitta xodimning mehnat unumdorligi ham 463,175 ming so‘mga ortgan. Har ikkala omilning ta’siri umumlashtirilganda, ularning natijasi ijobiy bo‘lib, bu ko‘rsatkich 456,2 ming so‘mni tashkil qilgan.
Ishchining mehnat unumdorligiga ta’sir etuvchi omillar tahlili
Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida korxonalar mahsulot ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirishga va uni bozorga taklif qilish orqali ko‘proq foyda olishga intiladi. Bunday sharoitda mahsulot haj- mini korxonani kengaytirish yoki xodimlar sonini ko‘paytirish bilan bir qatorda, bevosita ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi ishchilarning mehnat unumdorligini ko‘tarish orqali amalga oshirgani korxona uchun ko‘proq samarali hisoblanadi. Shu tufayli ham har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z ishchilarining mehnat unumdorligini oshirish choralarini ko‘rishga harakat qiladi hamda unumdorlikka ta’sir etuvchi omillarni o‘rganib boradi.
Odatda, bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot hajmi quyidagi omillarga bog‘liq.
Bir ishchining yil davomida ishlagan o‘rtacha kishi kunlari = (jami kishi kunlari / ishchilar soni).
Ish kuni davomiyligi, soat = (jami ishlangan kishi soat / jami ishlangan kishi kunlari).
Ishchining bir soatlik ish unumi = (mahsulot hajmi / jami ishlangan kishi-soat).
Tahlil etishda bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot hajmining rejasiga, o‘tgan yilga nisbatan o‘zgarish sabablari va unga ta’sir etuvchi omillar quyidagicha aniqlanadi.
Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha mahsulot
= Bir ishchining ishlagan kishi-kunlari*Ish kuni davomiyligi*Ishchining 1 soatlik kunlari
Bir ishchiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yillik mahsulot hajmi ishchining ish vaqtidan to‘liq foydalanish va ishchini bir soatlik ish unu- miga bog‘liq. Mahsulot hajmi ishchilar soni va ish kuchidan intensiv
foydalanish natijasi mehnat unumdorligiga bog‘liq. Mehnatni texnik jihatdan qurollanish darajasi ishchi kuchi mehnati unumdorligini oshirish omilidir. Mehnat intensivligi vaqt birligi ichida yaratilgan mahsulot miqdori bilan o‘lchanadi. Uning darajasi ish vaqtidan to‘liq foydalanishga bog‘liq. Bir ishchining yillik mahsulot hajmini (GVi) bazis davridan farqiga ta’sir etuvchi omillar formula asosida quyidagicha aniqlanadi.
GVи K D ChV
- bir ishchini ishlagan kunlari (K) ni ta’siri
GVи
(k ) (K 1 K 0 ) Dо ChV о
- ish kuni davomiyligi (D) ni ta’siri
GVи
K (D1 D0 ) GV о
- ishchini bir soatlik ish unumini ta’siri (ChV)
GVи
(ChV ) K1 D1 (ChV 1 ChV 0 )
chizma. Mehnat unumdorligini oshirish rezervlari.
Mehnat unumdorligini kompleks tahlilida bir soatlik ish unumini o‘sish sur’atlari va ish vaqtini yo‘qotish sabablari o‘rganiladi. Buning uchun ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi unga sarflangan vaqt bilan taq- qoslanadi. Bunday taqqoslash natijalarini quyidagi variantlari mavjud:
mahsulotni ishlab chiqarish uchun mehnat sarfi qisqargan holda mahsulot hajmini ortishi;
mahsulot hajmi o‘sishini mehnat sarfiga nisbatan yuqori sur’atlarda o‘sishi;
mehnat sarfi o‘zgarmagan holda mahsulot hajmini ortishi;
mehnat sarfini qisqarish darajasiga nisbatan mahsulot hajmi kamayishini sekinlashishi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishchining ish vaqtidan foydalanishi va bir soatlik mehnat unumdorligi o‘zgarishini mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta’sirini quyidagi jadval ma’lumotlari asosida tahlil qilib chiqishimiz mumkin.
jadval
|
