Moliyaviy natijalarning tarkibi, tuzilishi va dinamik o‘zgarishlarining tahlili
Ko‘rsatkichlar
|
Yil boshiga
|
Yil oxiriga
|
O‘zgarishi (+,-)
|
Summa, ming so‘m
|
Soliq to‘langun- gacha bo‘lgan foydaga nisbatan salmog‘i,%
|
Summa, ming so‘m
|
Soliq to‘langun- gacha bo‘lgan foydaga nisbatan salmog‘i,
%
|
Summa- dagi
|
Salmo- g‘idagi
|
1. Mahsulot (ish, xizmat)- lar sotishdan olingan yalpi
foyda
|
522905
|
189,69
|
872059
|
192,45
|
+349154
|
+2,76
|
2. Davr xarajatlari va aso- siy faoliyatning boshqa jarayonlaridan daromad va
xarajatlar
|
-281602
|
102,16
|
-470990
|
103,96
|
+189388
|
+1,8
|
3. Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining yalpi
moliyaviy natijasi
|
241303
|
87,53
|
401069
|
88,53
|
+159766
|
+1,0
|
4. Umumxo‘jalik
faoliyatining yalpi moliyaviy natijasi
|
275657
|
100,0
|
453044
|
100,0
|
+177387
|
-
|
5. Favquloddagi foyda va
zararlar
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
-
|
6. Daromad solig‘i to‘lagunga qadar foyda
(zarar)
|
275657
|
100,0
|
453044
|
100,0
|
+177387
|
-
|
7. Daromad (foyda)dan
soliq va boshqa soliqlar
|
245414
|
89,03
|
427644
|
94,39
|
+182230
|
+5,36
|
8. Hisobot davridagi sof
foyda yoki zarar
|
30243
|
10,97
|
25400
|
5,61
|
-4843
|
-5,36
|
Mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan olingan moliyaviy natija va unga ta’sir etuvchi omillar tahlili
Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy natijalari tarkibida asosiy o‘rinni mahsulot (ish, xizmat)larni
sotishdan olingan yalpi foyda tashkil etadi. Moliyaviy natijalarning asosiy qismi mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan shakllanganligi sababli tahlilda asosiy e’tibor ushbu qatorning rejaga va o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishi va omilli ta’siriga qaratiladi.
Mahsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan moliyaviy natija mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulot ish va xizmatlarning ishlab chiqarish tannarxini chegirish asosida aniqlanadi. Savdo tashkilotlarida moliyaviy natijalar tovarlarni sotishdan olingan sof tushumdan shu mahsulotlarni sotib olish qiymatini chegirish asosida aniqlanadi.
Tahlilda sotishning uchta qatori xarakterlanadi.
Mahsulot ish va xizmatlarni sotishdan moliyaviy natija.
Asosiy vositalarni hisobdan chiqarish va sotishdan natija.
Boshqa aktivlarni sotishdan olingan natija.
Ularni buxgalteriya hisobida alohida hisob obyekti yoki daromadlar- ning yuzaga chiqish shakli yoki o‘rni sifatida tarkiblanishi belgilangan. Bunda asosiy vositalarning hisobdan chiqarilishi va sotilishi, boshqa aktivlarni sotishdan olingan natijalar asosiy ishlab chiqarishning boshqa jarayonlari sifatida qaraladi. Ularni moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hi- sobotda operatsion daromadlar va xarajatlar qatori ko‘rsatilishi tartib- langan.
Mahsulot ish va xizmatlarni sotishdan olingan foyda yoki zarar o‘zgarishida omilli tahlilga alohida ahamiyat beriladi.
Mahsulot sotishdan olingan foyda o‘zgarishiga quyidagi omillar ta’sir etishi mumkin:
Korxonaning o‘ziga bog‘liq omillar yoki ichki omillar.
Korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan yoki tashqi omillar. Korxonaning o‘ziga bog‘liq bo‘lgan omillarga mahsulotlarning ish-
lab chiqarish tannarxi, hajmi, assortiment va struktura omillari kiritiladi. Uning o‘ziga bog‘liq bo‘lmagan yoki tashqi omillarga davlat soliq siyosatining o‘zgarishi, baho omili va boshqa omillar kiradi.
Umumiy jihatdan olganda faqat korxonaning o‘ziga tegishli va tegishli bo‘lmagan ta’sir omillarini tartiblash qiyin. Ularni faqat nisbiy jihatdan qarash mumkin.
Mahsulot, ish va xizmatlarni sotilgan qatorga kiritishda bevosita mulkiy egalik va ularni tasarruf etish shartidan kelib chiqiladi. Mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan yalpi foyda tahlilida bevosita mahsulot ishlab chiqarishning marjinallik shartiga ham baho berish
mumkin. Mahsulot ishlab chiqarishning marjinallik sharti mahsulot, ish va xizmatlarni sotishdan olingan tushum summasidan barcha o‘zgaruv- chan xarajatlarni chegirishni xarakterlaydi. Bunda yangidan yaratilgan qiymat faqat o‘zgaruvchan qiymatning o‘zidan iborat bo‘ladi, ya’ni kor- xona marjinallik shartida kritik hajm darajasida foyda summasiga ega bo‘lmaydi. U faqat ishlab chiqarish xarajatlarini, o‘zgaruvchan va o‘z- garmas xarajatlarni qoplash darajasidagi mahsulot hajmigagina ega bo‘- ladi. Mahsulot ishlab chiqarishning marjinallik sharti korxona ishlab chiqa- rish rejasi va faoliyat natijaviyligini oldindan belgilash imkonini beradi.
Mamlakatimizda tub islohotlar davriga qadar korxonalar rejali iqtisodiyot sharoitida o‘zlarining ishlab chiqarish moliyaviy faoliyatini ma’muriy buyruqbozlik tamoyillariga tayanib yuritib keldi.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o‘tishi korxonalarda ishlab chiqarish munosabatlarini iqtisodiyotning obyektiv qonuniyatlariga bo‘ysungan holda tashkil etishga majbur etadi. Katta salmoqqa ega bo‘lgan davlat korxonalarini xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish jarayoni jadal boshlanib, korxonalar turli mulkchilik shakllari ko‘rinishida barpo etildi, o‘z navbatida bu davlatning mamlakat ishlab chiqarishidagi hajmi qisqarishiga, uning o‘rniga nodavlat sektori ishlab chiqarishi ulushi ortib borishiga olib keldi. Shunday qilib, xususiy sektorni kengaytirish, kichik biznes va fermer xo‘jaliklari hamda tadbirkorlikni rivojlantirish borasida tub qurilishga erishildi.
Kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish ishlab chiqarishning doimo kengayishini, uning texnikaviy darajasini muntazam ko‘tarib turishini talab etadi. Buning uchun ishlab chiqarishda hamma vaqt foydaga erishilishi, realizatsiya qilinishi va undan ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalanish lozim.
Respublikamizda «Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risida» gi Nizom qabul qilinmasdan oldin korxonalar foydasi quyidagi chizmadagi shakllarda hisobga olinar edi.
Moliyaviy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar qatoriga kor- xonaning moliya bozoridagi faolligidan oladigan daromadlari va mulkiy munosatlardagi ishtirokidan olinadigan daromadlar, erkin almashtirila- digan valuta resurslarini boshqarishdan oladigan daromadlari, korxonaning moliyaviy faoliyatidan kelib chiqadigan turli xarajatlar kiritiladi. Ularning korxona hisob foydasidagi salmog‘i so‘nggi yillarda tobora oshib bormoqda.
Manba: E. A. Akramov «Korxonalarning moliyaviy holati tahlili», Toshkent-
«Moliya»-2004-yil, 153-bet.
Mahsulot ishlab chiqarish hajmining kritik darajasi ham odatda ushbu qator bo‘yicha o‘rganiladi. Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasi deganda korxonaning foyda ham, zarar ham ko‘rmasdan faoliyatko‘rsatishi uchunishlab chiqarishi kerak o‘lgan mahsulot (ish va xizmat)lar hajmini belgilash hisoblanadi. Kritik hajm darajasida mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan olingan tushum faqat shu mahsulot ish va xizmatlarga ketgan o‘zgaruvchan va doimiy o‘zgarmas xarajatlarni qoplashga yetishi kuzatiladi.
Kritik hajm darajasi amaliyotga endigina kirib kelayotgan ko‘rsat- kich hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatkichni aniqlash asosida korxonaning mahsulot ishlab chiqarish rejasi yoki foyda rejasini oldindan chamalash, belgilashda asosiy ko‘rsatkich sifatida foydalanashimiz mumkin.
Tahlilda kritik hajm darajasi va uni aniqlashning usulubiy bog‘- lanishlari belgilanadi, shuningdek, uning o‘zgarishini omilli tahlil etish orqali o‘rganiladi.
Kritik hajm darajasini quyidagi formula shaklida ifoda etish mumkin. Bunda bevosita mahsulotning qiymat ifodasidan yoki sotish bahosidan kelib chiqiladi. Mahsulotning qiymat ifodasini esa quyidagicha belgilash mumkin.
Mahsulot qiymati= O‘zgaruvchan xarajat + O‘zgarmas xarajatlar + foyda.
Bundan kritik hajm darajasiga yuqorida berilgan ta’rifdan kelib chiqqan holda quyidagi bog‘lanishni berish mumkin.
Kritik hajm darajasida mahsulot hajmi = O‘zgaruvchan xarajatlar + o‘zgarmas xarajatlar + 0
Bu bevosita qiymatni iqtisodiy kategoriya sifatida belgilashdagi ifodalashning o‘zidan iborat, ya’ni:
Mahsulot hajmi = Doimiy kapital + O‘zgaruvchi kapital + Foyda Kritik hajm darajasida mahsulot ishlab chiqarishning o‘zgarishiga
ta’sir etuvchi omillar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin.
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zgarishi;
mahsulot birligining bahosi;
mahsulotlar miqdor o‘zgarishlari;
o‘zgarmas xarajatlar o‘zgarishi va hokazo.
Mahsulot ishlab chiqarishning kritik hajm darajasini quyidagi misol asosida aniqlash mumkin.
jadval
|
