70
2.16-rasm. Silindrdetallarniasoslash
Disk detallarni asoslash (d
Disk shaklli detallarni o„rnatishda uning
fazodagi holatini aniqlovchi tekis yuzasi XOZ tekisligiga uchta nuqta bilan
bog„lanadi va uchta erkinlik darajasini yo„q qiladi. (X va Z o„qlari atrofida aylanma
va o„qi bo„ylab ilgarilanma harakat). XOU va YZ koordinata tekisliklarining
kesishidan xosil bo„lgan o„q chizig„i esa ikkita erkinlik darajasini (X va Z o„qlari
bo„ylab yo„nalishi) yo„q qiladi. Shponka ariqchasining yon tomoni detalning oltinchi
erkinlik darajasini (u o„qi atrofida aylanish) yo„qotadi (2.17– rasm).
2.17 – rasm. Disk detallarni asoslash.
b - rasmda nuqtalar o„rniga moslamalarning tayanchi qo„yilgan holda asoslash
sxemasi keltirilgan.
Yuqorida qayd etilganlarga asosan detallarning erkinlik darajasini cheklanishi
bo„yicha texnologik asoslar qo„yidagi besh ko„rinishga bo„linadi:
71
1.
O„rnatish asosi-tayyorlama yoki maxsulotning uchta erkinlik darajasini
cheklaydi. (2.15-rasm “A” yuza)
2.
Yo„naltiruvchi asos-tayyorlama yoki maxsulotning
ikkita erkinlik
darajasini cheklaydi (2.15-rasm “B” yuza).
3.
Tayanch asosi – tayyorlama yoki maxsulotning bitta erkinlik darajasini
cheklaydi (2.15-rasm “C” yuza)
4.
Qushaloq yunaltiruvchi asos-tayyorlama yoki maxsulotning to„rtta
erkinlik darajasini cheklaydi (2.16-rasm, o„q yoki “A” yuza).
5.
Qushaloq tayanch asos-tayyorlama yoki maxsulotning ikkita erkinlik
darajasini cheklaydi (2.17-rasm, o„q yoki “B” yuza).
Ortiqcha tayanch nuqtalar qo„yilishi tayyorlamaning moslamadagi holataning
turg„unligini (doimiyligini) buzadi.
Namoyon bo„lish tasnifiga qarab yana ikki xil asos bo„ladi: yashirin hamda
ko„rinuvchi.
Yashirin asos-bu tayyorlama yoki maxsulotning xayoliy (tasavvur qilingan)
yuzalari, o„qlari va nuqtalari ko„rinishda bo„ladi.
Ko„rinuvchi asos-bu tayyorlama va maxsulotning aniq yzalari,
belgilash
chiziqlari va kesuvchi chiziqlarining nuqtalari ko„rinishda bo„ladi .
Tayyorlamalarni asoslash, ularni moslama va dastgohlarda o„rnatish sxemalari,
misol tariqasida, quyidagi 2.1- jadvalda keltirilgan.
2.1-Jadval
Tayyorlamalarni asoslash misollari
№
O„rnatish tasnifi yoki
operatsiya mazmuni
Nazariy
asoslash
chemasi
Asoslash
dagi
umumiy
cheklana
digan
erkinlik
darajalari
soni
Asoslash
shemasini
konstruktiv
amalga
oshirish
misoli
Texnologik
eskizlarda
tavsiya
etiladigan
shartli
ifodalash
1
2
3
4
5
6
1
Valni
etaklovchi
patronli
qo„zg„almas
oldingi
markazga
va
harakatchan
lynetli
aylanuvchan
orqa
markazga o„rnatish
5
72
2
Valni
uzun qulochli ikki va
uchqulochli
o„zi
markazlanuvchi
patronlarga
yonboshga
tiramasdan
o„rnatish
4
3
Valni
uch
qulochli
o„zimarkazlanuvchi
patronga
yonboshga
tiragan
holda
mexanik
siqish
va
qo„zg„almas
lynetli
aylanuvchan
markazga
o„rnatish
5
4
Silliq
valikli
markazsiz
jilvirlash
4
5
Diskni ikki yoki uch qulochli
patronga yonbosh bo„yicha
asoslagan holda o„rnatish
5
6
Qisqa
vtulka-diskni
ochilib
siquvchi (sangali) opravkada
(a)
yoki
uch
qulochli
patronda
(b)
yonbosh
bo„yicha
asoslagan
holda
o„rnatish
5
7
Qisqa
vtulka-diskni
silliq
silindrik opravkaga yonbosh
bo„yicha
asoslagan
holda
o„rnatish
5
8
Uzun
vtulkani
ochilib
siquvchi (sangali) opravkada
yonboshga
tiragan
holda,
aylanuvchi
yzalarni
qat‟iy
konsentrasiyaviyligini
ta‟minlagan
holda
ishlov
berish
5
9
Vtulkani gidroplastli siquvchi
silindrik
opravkaga
riflyali
yzali yonboshga tiragan va
aylanuvchan yzalarni qat‟iy
konsentrasiyaviyligini
ta‟minlash
uchun
aylanuvchan
markaz
bilan
qo„shimcha
siqqan
holda
ishlov berish
5
10
Richag
kallaklaridagi
teshiklarni
yo„nib
kengaytirish
uchun,
ularni
simmetriya o„qidagi holatini,
6
73
teshiklar va A kallagi tashqi
konturini
konsentrasiyaviyligini
va
teshiklar
o„qini
kallaklar
yonboshiga
perpendikulyarligini
ta‟minlagan holda o„rnatish
11
Richag
teshiklarini
yo„nib
kengaytirish
uchun,
ularni
o„qlarini
kallakni
tashqi
yzalariga nisbatan simmetrik
holati va kallaklar teshiklarini
yonboshlarga
perpendikulyarligini
ta‟minlagan holda o„rnatish
6
12
Richag
teshiklarini
yo„nib
kengaytirish
uchun,
A
teshikni
kallak
konturi
bo„yicha
konsentrasiyaviyligini,
teshiklar
o„qlarini
kallakni
tashqi
yzalariga
nisbatan
simmetrik
holati
va
ularni
kallaklar
yonboshlariga
perpendikulyarligini
ta‟minlagan holda o„rnatish
6
13
Teshigini yo„nib kengaytirish
uchun
tayyorlamani,
a
o„lchamni, o„q
va tekislikni
asosga
nisbatan
perpendikulyarligini va teshik
o„qini
tashqi
konturini
dumaloqlashtirish
simmetriyasi
tekisligida
joylashuvini
ta‟minlagan
holda o„rnatish
6
14
Diskda
d
teshikni,
teshik
o„qini
disk
yonboshiga
perpendikulyarligini
va
uni
markazdan
G
masofada
pnevmatik
siquvchi
o„zimarkazlanuvchi
gubkalarda
mahkamlashni
ta‟minlagan holda parmalash
5
15
A tekislikka perpendikulyar
to„rtta
teshikni
silindrik
barmoqqa markazlash, uchta
qo„zg„almas tayanchlar (yoki
A tekislikka)
tirash va sferik
ishchi yzalarga ega bo„lgan
elektrik
ikkitali
siquvchi
qo„llash bilan parmalash
5
74
16
Qattiq
konik
opravkadagi
(ishqalanish opravkasi) uzun
silindrik
vtulkaga
aylanuvchan
yzalarni
konsentrasiyaviyligini
to„liq
ta‟minlagan
holda
ishlov
berish
5
17
Gaykali silindrik opravkadagi
uzun
vtulkaga,
aylanuvchan
yzalar
eksentrisitetiga
yo„l
qo„ygan holda ishlov berish
5
18
Uzun teshikni protyajkalash
5
19
Qisqa teshikni protyajkalash
5
20
Magnit
stolida A tekislikka,
A va V tekisliklar o„rtasidagi
parallellik
va
masofani
ushlagan holda, ishlov berish
3
21
a va b o„lchamlarni ushlagan
holda yzani frezalash
5
22
Tashqi konturga ishlov berish
uchun
shatunni
yonboshlar
tekisliklariga
va
kallaklar
teshiklari bo„yicha o„rnatish
6
23
Valni prizmaga o„rnatish
5
