2.9 Tayyorlamani moslamaga o„rnatish xatoligi.
Tayyorlamalarni avvaldan sozlangan dastgohlarda moslamaga o„rnatib ishlov
berishda o„rnatish xatoligi sodir bo„ladi.
O„rnatish xatoligi (
o„
) deb moslamaga o„rnatilgan tayyorlamaning holatini
talab qilingan holatdan farq qilishiga aytiladi.
O„rnatish xatoligi asoslash xatoligi (
a
), qisib maxkamlash xatoligi (
K
) va
moslamaning xatoligidan (
M
) tashqil topadi, ya‟ni
2
2
2
'
м
к
a
o
.
Tayyorlamalarni asoslash xatoligini ko„rib chiqishdan avval detallarni asoslash
va asoslar mavzusiga to„xtalib o„tamiz
65
Asoslash va asoslar.
Detallarni kesib ishlashda ular dastgohda kesuv asbobiga
nisbatan shu ishni bajarish uchun kerak bo„lgan holda o„rnatilishi kerak.
O„rnatishda ikki masalani echish kerak: tayyorlamani asoslash yordamida
keraklik holatga keltirish va maxkamlash yordamida uning qo„zg„almasligiga
erishish. Bu ikki masala siljishi mumkin bo„lgan yo„nalishda tayyorlamaga
tayanchlar qo„yish va tayyorlamani shu tayanchlarga qisib maxkamlash yordamida
echiladi.
Detal tayyorlash jarayonida tayyorlamaning keraklik holati uni asoslash
yordamida amalga oshiriladi.
Asoslash-bu tayyorlama yoki maxsulotni tanlangan koordinata tizimiga
nisbatan talab qilingan holatga keltirishdir.
Asoslash uchun tayyorlamaning asos yzalari (qisqacha aytganda asoslari)
xizmat qiladi.
Asos-bu tayyorlama yoki maxsulotni asoslashda ishlatiladigan va ularga
tegishli bo„lgan yza (a) yoki shu vazifani bajaruvchi yzalar majmuasi (a‟), o„qlar (b)
va nuqtalardir (b‟) (2.11-rasm)
2.11- rasm. Asos turlari
1-asoslar, 2- tayyorlama qismlari
Asoslash maxsulotlarini yaratishning barcha jarayonlarida kerak bo„ladi:
loyixalashda, kesib ishlashda, o„lchashda hamda maxsulotni yig„ish davrida. SHuning
a)
b`
b)
a`
66
uchun bajariladigan ishiga qarab mashinasozlikda quyidagi uch xil asos qo„llaniladi:
loyixa asos, texnologik asos va o„lcham asos.
Loyixa asos-bu detali yoki qismning mashinadagi holatini aniqlaydigan asosdir.
Loyixa asoslar asosiy (a) va yordamchi (b) bo„lishi mumkin. Asosiy loyixa
asos – bu detali yoki qismning yuzalari bo„lib, ular shu detali yoki qismning
mashinadagi holatini aniqlaydi. Yordamchi loyixa asos – bu detal yoki qismning
yuzalari bo„lib, ular shu detal yoki qismga birlashtiriladigan (yig„iladigan) boshqa
detallarning holatini aniqlaydi.
Texnologik asos-bu tayyorlamaga ishlov berish uchun uning dastgohdagi
holatini aniqlaydigan asosdir.
Texnologik asos bo„lib detal ning tekis yuzalari, tashqi va ichkisilindr
shaklidagi yuzalar va boshqalar xizmat qiladi. Texnologik asoslar asosiy va sun‟iy
bo„lishi mumkin.
2.12-rasm Loyiha asoslari
67
2.13-rasm. Texnologik asoslar.
1-tayyorlama, 2-moslama
Asosiy texnologik asos deb detalning ishlov berish uchun o„rnatishda
ishlatiladigan yuzalariga aytiladi va bu yuzalar mashinada uning boshqa detallari
bilan tutashgan bo„ladi[8].
Sun‟iy texnologik asos deb detalni asoslash uchun sun‟iy ravishda xosil
qilingan yzalarga aytiladi. Sun‟iy asoslar tayyorlama (detal) shakli uni moslamada
qulay, ishonchli va o„zgarmas ravishda o„rnatishga imkon bermaydigan xollarda
qo„llanadi. Sun‟iy asoslar faqat detalni o„rnatish uchun hosil qilinadi va ular
mashinada uning boshqa detallari bilan tutashmaydi. Sun‟iy asoslarga markaz
teshiklar, turbina kuraklarida sun‟iy xosil qilinadigan yordamchi quymalar va
boshqalar kiradi.
O„lcham asos- bu tayyorlama yoki detalning ma‟lum o„lchamlarini o„lchashda
ishlatiladigan asosdir. Masalan, 2.14–rasmda ko„rsatilgan detalni frezalashda “m” va
“n” o„lchamlarini o„lchash kerak bo„ladi, “m” o„lchami uchun o„lcham asos bo„lib
“A” yuza, “n” o„lchami uchun esa “B” yuza xizmat qiladi.
68
2.14-rasm O„lcham asoslari
|
