Tayyorlamani moslamaga o„rnatish xatoligini tashkil etuvchilar

75 
Asoslash xatoligi deb tayyorlamaning o„lcham asosidan ishlov berish uchun 
o„rnatilgan kesuvchi asbobga qadar bo„lgan eng katta va eng kichik masofalarning 
ayirmasiga aytiladi[7]. 
Asoslash xatoligi qandaydir mujmal, noaniq son bo„lmay, u xar bir o„lcham 
uchun qo„llanilgan asoslash sxemasiga bog„liq ravishda aniqlanadi, ya‟ni asoslash 
sxemasi o„zgarishi bilan o„lchamning asoslash xatoligi ham o„zgaradi. 
Moslamada bir partiyadagi tayyorlamalarni frezalashda A va e o„lchamlari 
uchun asoslash xatoligi nolga teng (

a a
=0 va 

a e
=0), chunki bu o„lchamlar uchun 
o„lcham va texnologik asoslar bir-biriga to„g„ri keladi. B o„lchami uchun esa asoslash 
xatoligi C o„lchashmining joizligiga teng (

a v 
= TD
C
), chunki bu holda texnologik 
asos o„lcham asosiga to„g„ri kelmaydi.
2.18– rasm. Detallni asoslash sxemasi 
Partiyadagi tayyorlamalarning C o„lchamning o„zgarishi (joizlik maydonida) 
o„lcham asosining vaziyatini shu joizlik maydonida o„zgarishiga olib keladi 
(2.18-rasm). 
2.19-rasmda silindrsimon tayyorlamani prizmaga o„rnatib ishlash sxemasi 
ko„rsatilgan. Ikkita aylana bilan partiyadagi tayyorlamalarning eng katta va eng 
kichik o„lchamlari berilgan. 

76 
2.19-rasm. Silindrsimon tayyorlamani prizmaga o„rnatish 
Bunday o„rnatishda barcha o„lchamlar uchun o„lcham va texnologik asoslar bir-
biriga to„g„ri kelmaydi, h
1
o„lchamini olishda asoslash xatoligini o„lcham asosidan 
(A
/
va A
//
) o„rnatilgan asbobga qadar bo„lgan masofadan (A
```
) topiladi. 

ah1
= OA` - OA`` 
OA` = OC`+ C`A` = 
2
`
`

Sin
K
C
+ C`A` = 













1
2
1
2

Sin
D
MAX
Shunga o„xshash: 














1
2
1
2
``

Sin
D
OA
MIN
Demak 














1
2
1
2
1


Sin
TD
ah
Bu erda, TD – tayyorlama diametring joizligi, 

- prizmaning burchagi. 
Shu tariqa h
1
va h
2
o„lchamlarining ham asoslash xatoliklarini topish mumkin. 














1
2
1
2
2


Sin
TD
ah
; 
2
1
2
3


Sin
TD
ah


. 

77 
Ma‟lumotnomalarda xar xil shakldagi tayyorlamalarni asoslash shemalari uchun 
asoslash xatoliklarini xisoblash formulalari berilgan. 
Asoslash xatoligi o„lchamlarning aniqligiga va yuzalarning fazoda joylashish 
aniqligiga ta‟sir qilib, ularning shakl aniqligini o„zgartirmaydi. Asoslash xatoligini 
yo„q qilish uchun o„lcham va texnologik asoslarni bir-biriga to„g„ri keltirish, 
texnologik asos bo„lib xizmat qiladigan yuzalar aniqligini oshirmoq kerak. 
Maxkamlash xatoligi tayyorlamalarni moslamada maxkamlashda qisish kuchi 
ta‟sirida ularning holati o„zgarishi mumkin (surilishi, burilishi, ezilishi). Tayyorlama 
holatining o„zgarishi esa shu moslamada tayyorlangan detallar o„lchamlarining 
o„zgarishiga olib keladi. 
Maxkamlash xatoligi (

K
) deb qisish ta‟sirida o„lcham asosi bilan kesuvchi 
asbobiga qadar bo„lgan masofalarni tayyorlamaning siljishi xisobiga, o„zgarishiga 
aytiladi 
Maxkamlash xatoligi qiymati moslama qisish mexanizmining tuzilishi va 
holatiga, qisish kuchining yo„nalishiga; texnologik yuzalar holatiga bog„liq bo„ladi. 
2.20–rasmda ko„rsatilgan sxemada qisish kuchi (Q) ta‟sirida A o„lchami uchun 
maxkamlash xatoligi nolga teng emas (

q

0), vaxolanki E o„lchami uchun 

K
= 0, 
chunki E- ning o„lcham asosi kuch ta‟sirida gorizontal yo„nalishdasiljimaydi. 
O„lcham asos asosan, moslamaning deformatsiyalanishi ta‟sirida kuch ta‟sir qilgan 
tomonga siljiydi. 
2.20– rasm. Tayyorlamani mahkamlash xatoligi 

78 
Tayyorlama–moslama tayanchi o„rtasidagi siljishni qo„yidagicha ifodalash 
mumkin.U = CQ
n
bu erda; S – tayyorlama materiali, uning g„adir-budurligini xisobga oluvchi 
koeffitsient. 
Q – qisish kuchi (tayanchga ta‟sir etuvchi kuch), n – daraja ko„rsatkichi (birdan 
kichik). 
Ishlov berish jarayonida qisish kuchi Q
min
dan Q
max
ga o„zgaradi, bu esa 
maxkamlash xatoligi ta‟sirida partiyadagi detallarning o„lchamini o„zgarishiga 
(eyilishiga) olib keladi. 
Maxkamlash xatoligini xavo va suyuqlik yordamida qisuvchi moslamalar 
qo„llash, qisish kuchi yo„nalishini to„g„ri tanlash xisobiga kamaytirish mumkin. 
Qisish kuchi tayyorlamaning asos yuzasini moslamaning tayanchlariga bosib turishi 
kerak. Agar qisish noto„g„ri bo„lsa yoki tayyorlamada shakl va fazoviy xatoliklar 
bo„lsa, unda tayyorlama qisish kuchi ta‟sirida burilib yoki siljib ketishi mumkin. 
Bunday maxkamlangan tayyorlama ishlov berish natijasida yuzalar paralelligi yoki 
noperpendikulyarligi kelib chiqadi.Fazoviy xatoligi bo„lgan tayyorlamani moslamaga 
o„rnatib kesish sxemasi 2.21–rasmda ko„rsatilgan. Qisish kuchi ta‟siridan tayyorlama 
O nuqtasi atrofida buriladi va natijada asos yuzasi (1) ko„tarilib ishlov berilayotgan
yuza pastki yuzaga nisbatan noparalell bo„lib qoladi. 
2.21 – rasm. Siquvchi kuch ta‟sirida tayyorlamani siljishi 

Download 8,1 Mb.