153
detallarni guruhiga tegishli bo„lgan tashkil etuvchi zvenolarni qo„shish amalga
oshiriladi. Bu holda detallarga kengaytirilgan hamda iqtisodiy erishiladigan ishlab
chiqarishni joizliklari bo„yicha ishlov berishda va haqiqiy o„lchamlar bo„yicha
guruhlarga konstruktor belgilagan berkituvchi zveno joizligini ta‟minlagan
holda
ajratiladi, shuningdek, yig„ma birikmalarni talab etilayotgan aniqligini kafolatlanadi.
Guruhli o„zaro almashuvchanlik usuli asosan odatda uchta yoki to„rtta
zvenolardan iborat kamsonli zvenolar o„lchamli zanjirlari, o„ta yqori aniqlikdagi
yig„ma birikmalar uchun ishlatiladi[14].
Guruhli o„zaroalmashuvchanlik usuli bo„yicha yig„ishni selektiv yig„ish
deyiladi. Selektiv yig„ish nafaqatsilindirik detallarni tutashmalarga,
balki
konussimon, prizmatik va rezibali birikmalar, ba‟zi hollarda esa birnecha detallarni
ko„p zvenoli o„lchamli zanjirlarda biriktrishda ham qo„llaniladi. Ohirgi holda
guruhlarga ajratilishga ushbu o„lchamli zanjirlarga kiruvchi qandaydir tutashuvchi
ikkita
detallargina emas, balki ketma-ket bir nechta detallar juftligi duchor bo„lishi
mumkin.
Guruhli joizliklarni hisobi tutashuvchi detallar ajratilishi kerak bo„lgan guruhlar
soni N, guruhli joizliklar va guruhli o„lchamlarni chekka og„ishlarini aniqlashdan
iborat. Birikmani berkituvchi zveno joizligi (6.1-rasm), tashkil etuvchi TA
1
+ TA
2
zvenolarni keng iqtisodiy erishiladigan joizliklarida, quyidagicha aniqlanadi:
T
o
=Δ
max
– Δ
min
= TA
1
+ TA
2
Bu erda: Δ
max
va Δ
min
–birikmani eng katta va eng kichik
tirqishlari,
6.1-rasm Guruhli joizliklarni aniqlash sxemasi.
154
TA
1
va TA
2
tashkil etuvchizvenolarni iqtisodiy erishiladigan joizliklarini
kamaytirmasdan birikmani aniqligini oshirish uchun, bunda joizliklar maydonini N
qismlarga bo„linadi, TA
1
gur
va TA
2
gur
guruhli joizliklar hosil bo„ladi. SHunga binoan
TA
1
va TA
2
joizliklari bo„yicha tayyorlangan barcha detallar guruhlar bo„yicha,
guruhli joizliklar doirasida ajratiladilar va yig„ishga guruhli to„plamlar ko„rinishida
kelib tushadilar. Bunda bir guruhdagi vallar va teshiklarni
biriktiris h xech qanday
qo„shimcha tanlovsiz, ya‟ni to„liq o„zaroalmashuvchanlik tamoyilida bajariladi.
Agarda ekspluatatsiya talablariga ko„ra kerakli moylash qatlamini ta‟minlash va
hakozo birikmani eng katta Δ
max
tirqishΔ
max
gur
kattaligicha kamaytirish lozim
bo„ladi, u holda guruhli TA
2
gur
joizligini zarur kattaligi quyidagicha aniqlanadi.
TA
2
gur
=Δ
max
gur
- Δ
min
= TA
1
bu erda: Δ
min
-mahsulot chizmasida ko„rsatilgan ekspluatatsion talablarga ko„ra
aniqlanadigan birikmani eng kichik tirqishi.
Kerakli N guruhlar soni quyidagi formuladan aniqlanadi:
N= TA
2
/ TA
2
gur
Turli guruhlardagi birikmalarnibirtekisligini ta‟minlash uchun TA
1
= TA
2
va u
holda TA
1
gur
= TA
2
gur
Selektiv yig„ish usulini qo„llashda detallar geometrik shakl xatoliklari va
tutashuvchi yuzalar g„adir-budurligi katta ahamiyatga ega
va shuning uchun guruhli
o„zaroalmashuvchanlik usulini qo„llashda, o„lchamlarni tashkil etuvchilarini nisbatan
yuqori
joizliklariga
ega
bo„lishlariga
qaramasdan,
geometrik
shakl
hatoliklarijoizliklarni
kamaytirish
va
tutashuvchi
yuzalarni g„adir-budurligini
pasaytirsh kerak bo„ladi.
Guruhli o„zaro almashuvchanlik usuli yig„ish aniqligini pasaytirmagan holda
detallarga mehanik ishlov berish joizligini kengaytirish yoki mexanik ishlov berish
aniqligiga talablarni sezilarli oshirmasdan turib yig„ish aniqligini keskin oshirish
imkonini
beradi.
Ba‟zi
hollarda
yuqori birikmalarni yig„ishda guruhli
o„zaroalmashuvchanlik usuli amaliy jihatdan yagona hisoblanadi[14].
Yig„ishni me‟yorida yoki bir maromda olib borish uchun uni bir guruhdagi
detallar bilan muntazam ta‟minlash kerak.shunig uchun guruhli o„zaro
155
almashuvchanlik usuli faqat katta seriyali ishlab chiqarishda amalga oshiriladi. Bunda
bir
hil
guruhda
bir
hil
sondagi
vallar
va
teshiklar
bo„lishi
mumkindir.Bungayig„iladigan detallarni taqsimlash qonuniga ko„ra bir hil
simmetriya yoki asimetriyaga ega bo„lishi kerak. Aks holda turli hil guruhlarda
detallar to„planib qoladi(6.2-rasm).
6.2- rasm. Tutashuvchi detallar o„lchamlarini taqsimlash qonunlarini
qarama-
qarshi asimetriyali bo„lgan birikmalarni selektiv yig„ish sxemasi.
6.2-rasmdan ko„rinadiki 2-guruhni to„plashda vallar soni doimo shu guruhdagi
teshiklar sonidan doim kam bo„ladi va teskarisi, 5-guruhda vallarni ortiqchaligi va
teshiklarni etishmasligini ko„rish mumkin, bu esa yig„ish ishlarin bir maromda
bormasligiga olib keladi.Shunga qaramay ommaviy
va katta seriyali ishlab
chiqarishda guruhli o„zaroalmashuvchanlik usulida yig„ish, ayniqsa to„liq va noto„liq
o„zaroalmashuvchanlik usulida, amalga oshirib bo„lmaydigan yuqori aniqlikdagi
yig„ishda katta samara bermoqda.
