Internet tarmog‘ining asosiy xizmatlari (основные услуги

8- MODUL: TIL VA ADABIYOT TA’LIMIDA VIRTUAL 
IMKONIYATLARDAN FOYDALANISH 
 
8.1. Til ta’limida virtual imkoniyatlardan foydalanish 
Ta’lim tizimidagi o‘quv va o‘quv-amaliy mashg‘ulotlarda 
axborot texnologiyalarining virtual imkoniyatlaridan foydalanish 
ommalashib bormoqda. Virtual so‘zining tarixiy, falsafiy lug‘atlarda 
berilgan izohlari quyidagicha: lotincha virtus so‘zi kuch, imkoniyat, 
kuchli ma’nolarini anglatadi. Fransuzcha "virtuel", inglizcha 
"virtual" so‘zlari ana shu so‘z bilan bog‘liq bo‘lib, “salohiyatli”, 
“ko‘zda tutilgan”, “faraz qilingan”, “maket shaklida sun’iy 
yaratilgan” ma’nolarini anglatadi. D.N.Ushakovning “Rus tilining 
izohli lug‘ati”da “yashirin kirib keladigan va shiddatli namoyon 
bo‘ladigan; faraz qilinadigan” tarzida izohlangan bo‘lsa, S.I. Ojegov, 
N.Y. Shvedovalarning “Rus tilining izohli lug‘ati”da “mavjud 
bo‘lmagan, lekin ehtimoli bor, mumkin narsa” deb izoh beriladi. 
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bu so‘z keltirilmagan. Hozirgi 
kunda texnika atamasi sifatida texnik vositalar yordamida olam 
obrazini sun’iy modellashtirish bo‘lib, shu obrazning imitatsiya 
orqali 
inson 
tomonidan 
his 
qilinishi 
tushuniladi. 
Bunda 
foydalanuvchi mavjud holatga ta’sir qila olish imkoniga ega bo‘lishi 
lozim. 
Virtual mavjudlik texnologiyasi inson faoliyatining turli 
sohalarida, 
xususan, 
loyihalashtirish 
va 
dizaynda, 
foydali 
qazilmalarni izlab topishda, harbiy texnologiyalarda, qurilishda, 
marketing va reklamada, ko‘ngilochar o‘yinlar sanoatida keng 
qo‘llanilmoqda. Ta’lim tizimida virtual texnologiyalar tatbiqini 
informatika, fizika, ximiya, biologiya fanlaridan kompyuter 
yordamidagi 
elektron 
virtual 
laboratoriya 
shakllaridan 
foydalanilishida yaqqol ko‘rish mumkin. Bizningcha, virtual 
atamasini tillarni o‘rganish jarayoniga tatbiq qilinayotgan elektron 
ta’lim vositalariga nisbatan ham qo‘llash mumkin. Ona tili ta’limida 
mavjud bosma ta’lim vositalari (darslik, o‘quv va metodik 
qo‘llanmalar, jadvallar, daftarlar)ning virtual imitatsion modellarini 
yaratish (elektron darslik, elektron qo‘llanma, elektron jadvalllar, 
elektron daftarlar), video va audio materiallarni tinglash, ko‘rish 
orqali fikrlashga, tahlil qilishga yo‘naltirish, real bo‘lmagan, 
103

modellashtirilgan elektron daftarlarda interaktiv mashqlarni bajarish 
jarayoni virtual mavjudlik deb qaralishi mumkin. 
Rossiyada virtual va virtuallik, uning falsafiy mohiyati, virtuallik 
va ta’lim masalasi ilmiy-nazariy jihatdan N.A.Nosov, S.S.Xorujiy, 
R.A.Nurullin, 
L.P.TSelenko, 
Y.V.Paraxnevich, 
K.A.Suvorov, 
N.N.Koroleva, D.V.Makarov, Y.VMatrosov, A. Z. SHakirova, Y.E. 
Turutina I.D.Lobankov, I.D.Kiryushin, A.N.Samuxin, A.Xoseevich, 
Y.Y.Gavronskaya, V.V.Alekseev, A.Yu.Avdeev, I.M.Krasilnikov, 
V.V.Selivanov, L.N.Selivanova, T.V.Popovalar tomonidan ishlab 
chiqilgan. 
O‘zbekistonda 
A.Abduqodirov, 
N.Taylaqov, 
U.Begimqulov, 
F.Zokirova, 
M.Fayzieva, 
V.Xamidovlarning 
tadqiqotlarida virtuallik va ta’lim masalasi, aniq va tabiiy fanlar 
doirasida virtual elektron o‘quv kontentlarni yaratish tajribalari 
yoritilgan. 
Xorij ta’lim tizimida bo‘lgani kabi O‘zbekistonda ham o‘qitish 
metodikasida yangi yo‘nalish – innovatsion kompyuter didaktikasi 
(elektron ta’lim nazariyasi va metodikasi) yuzaga keldiki, bu bejiz 
emas. Bu o‘quvchilarni faqat bilimlarni egallashga o‘rgatishni emas, 
balki ta’lim oluvchilarga darsda va darsdan tashqari jarayonda 
mustaqil ta’lim olishga, axborotlarni tahlil qilishga yo‘naltirish, zarur 
axborotlar muhitiga olib kirish uchun yangi axborot texnologiyalarini 
tatbiq qilish zaruriyatining oshganligi bilan bog‘lanadi.
Ona tilimizning Internet jahon axborot tarmog‘ida munosib o‘rin 
egallashini ta’minlash, uning kompyuter uslubini, o‘zbek tili va 
dunyodagi yetakchi xorijiy tillar asosida tarjima dasturlari va 
elektron lug‘atlar, virtual o‘quv majmualar yaratish bilan bog‘liq 
ilmiy-metodik qo‘llanmalar, amaliy tavsiyalar tayyorlash va bu 
borada erishilgan natijalarni amaliyotga keng tatbiq etish kabi 
vazifalar ijrosini ta’minlash soha mutaxassislaridan katta shijoat 
talab qilmoqda. 
Xalqaro internet tarmog‘ida bevosita til ta’limi bo‘yicha 
yaratilgan elektron darsliklar, xususan, Rossiya federatsiyasida 
tayyorlangan elektron adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, 
elektron adabiyotlar yordamida o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida 
hamda mustaqil faoliyat yuritadi. Rossiya Federatsiyasi umumiy 
o‘rta ta’lim maktablari uchun 2015-yilda yaratilgan elektron 
qo‘llanmalar aynan amaldagi darsliklarning bosma nashrlariga 
muvofiq keladi. 2015 – 2016-yillar davomida o‘tkazilayotgan 
104

sinovlarda o‘quvchi rolini fan o‘qituvchilari, pedagogika institutlari 
talabalari bajarmoqda va elektron qo‘llanmalarning imkoniyatlari 
namoyish qilinmoqda. Ana shu jarayonda ularni takomillashtirish va 
elektron adabiyotlar bilan ishlash mexanizmlari ishlab chiqilmoqda. 
Bu borada ingliz tili ta’limidagi “Homebook”, “Workbook” 
(“Uyda ish kitoblari”i), rus tilini o‘qitishda amalda bo‘lgan “Рабочая 
тетрадь” (“Ish daftari”), “Электронная тетрадь”lar qator 
afzalliklarga ega. Qayta ko‘chirib yozish talab qilinmaydigan 
reproduktiv va qisman izlanuvchanlikka asoslangan mashqlar 
kafolatli natijalarga erishish jarayonini jadallashtirishi mumkin. 
Ingliz tili ta’limida “True-false” (“To‘g‘ri-noto‘g‘ri”), Mini-TEST, 
“Moslikni aniqlash”, “Qiyoslash” mashqlari, algoritmga asoslangan 
mashqlar, shuningdek, grammatik tahlil turlari takomillashtirilgan 
mashqlarni amaliy dasturlarda elektron mashqlarga aylantirish 
imkoniyatlari mavjud. Bu ona tili ta’limi uchun ham muvofiq keladi. 
Bunday tajribalar 90-yillar oxirida Rossiyada keng miqyosda 
boshlangan edi
1
. Jumladan, I.A.Yegorovning ,,Интерактивный 
диктант” maqolasida audiodasturlar yaratish bo‘yicha barcha 
jarayonlarning batafsil bayoni bilan tanishish mumkin.
2
Maqolada XX asr oxirlarida internetdagi ta’limiy saytlardan 
gramota.ru. saytida joylashtirilgan on-line interaktiv diktantga 
alohida e’tibor qaratilib, sayt mualliflari g‘oyasi qo‘llab-
quvvatlanadi
3
. Mazkur «Интерактивный диктант» o‘rgatuvhi 
dasturini yaratish Borland Delphi 7.0 kompyuter dasturida amalga 
oshirilgan, dizayni Adobe Photoshop CS5 grafik muharririda 
bajarilgan. 
Muallifning ta’kidlashicha, har yili rus tilidan barcha talabalar va 
o‘quvchilar nazorat diktanlarini yozadilar, biroq ularni tekshirish 
jarayoni o‘qituvchilar uchun nihoyatda mashaqqatlidir. Shuning 
1
O‘quv qo‘llanmaning mazkur qismida Q.Gulmanovaning “Ona tili ta’limi 
uchun audiodasturlar yaratish va foydalanish texnologiyalari” tezisidan foydalanildi. 
Qarang: Gulmanova Q. Ona tili ta’limi uchun audiodasturlar yaratish va foydalanish 
texnologiyalari//O‘zbek filologiyasining ilmiy-nazariy masalalari va o‘qitish 
texnologiyalari(respublika ilmiy-nazariy anjuman materiallari). – Nukus: Nukus 
DPI, 2017. – B. 78-80. 
2
https://www.scienceforum.ru/ 
3
http://www.gramota.ru/class/coach/idictation/ 
105

uchun ham interaktiv diktantlar o‘qituvchilarning mashaqqatli 
mehnatini yengillashtirishda alohida ahamiyatga egadir. 
Rossiyada 
yaratilgan 
audiodasturlar 
va 
ular 
haqidagi 
tadqiqotlardan shuni aniqladikki, bunday dasturlarni yaratish uning 
loyihasini ishlab chiqishdan boshlanadi. 
Murakkablik darajasiga ko‘ra diktant matnlari tayyorlanadi, 
alohida fayllarda saqlanadi. Javoblar esa matn muharririda alohida 
fayllarda taqdim qilinadi. Barcha fayllar qobiq dasturda qulay 
interfeysda yig‘iladi. Biroq dasturlash tillaridan bexabar bo‘lgan 
kishi uchun bunday dasturni yaratish jarayoni nihoyatda 
murakkabdir. 
Fan 
o‘qituvchilari muallifligida yaratiladigan 
audiodasturlar uchun nisbatan sodda instrumentlarni tavsiya qilish 
zarur. Bizningcha, interaktiv diktant audiodasturini yaratish uchun 
qulay va ancha oson hisoblanuvchi iSpring Suit instrumentidan 
foydalanish maqbuldir
1
. 
Mazkur instrument vositasida audiodasturlarni ishlab chiqishda 
ketma-ket amalga oshirilishi zarur bo‘lgan jarayonlar bor: 
1.
Diktant matni tanlanadi. U matn muharririda tayyorlanadi. 
2.
iSpring Suitning Quezmaker blogidan foydalanishda dastlab 
ixtiyoriy til interfeysini yaratish imkoniyati mavjudligi uchun 
yozuvlar o‘zbek tiliga tarjima qilinadi.
3.
O‘quvchi yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda “Kirish” 
va “Natija” slaydlarining dizayni ishlab chiqiladi, ya’ni bezak 
beriladi. 
Audiodastur uchun bir necha turdagi diktantlarni yaratish 
imkoniyati bor: “Вопрос теста” qismidan ,,Вложенные ответы”, 
“Пропуски” (javob kiritish) va “Анкетный вопрос” qismidan esa 
“Ессе” bandlaridan foydalanib 3 xildagi diktant tayyorlash mumkin. 
Jumladan, biz 6-sinf uchun amaldagi “Ona tili” darsligida nazarda 
tutilgan nazorat ishlari uchun interaktiv diktantning “Tanlash” turi 
bo‘yicha bir nechta matnlarga ovoz yozdirib audiodasturga 
joylashtirdik
2
.
iSpring Suitning Quezmaker blogining “Вoпрос” qismidan 
,,Вложенные ответы” savol turi tanlanadi. “Вопрос с вложенными 
1
www.ispring.ru. 
2
Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Qodirov V. Ona tili. Umumiy o‘rta 
ta’lim maktablarining 6-sinfi uchun darslik. – Toshkent: Ma’naviyat, 2013. 
106

ответами” qismiga diktant talabi yoziladi. “Текст с пропусками” 
qismiga matn muharriridan nusxa ko‘chirish orqali diktant matni 
kiritiladi. Asosan, o‘quvchilar yozma ishlarida ko‘p xatolikka yo‘l 
qo‘yiladigan holatlar: a va o, i va u, o‘ va u unlilari; jarangli 
undoshlarning jarangsizlashishi, x va h, x va q, m va n kabi 
undoshlar; tutuq belgisi hamda tinish belgilarining ishlatilish 
o‘rinlarga e’tibor bergan holda ro‘yxatlar tuziladi. Oynaning 
“Слайды” qismiga bir marta chertilib, uskunalar panelidagi 
“Дизайн”dan shrift turi va kegli belgilanadi.
4. Diktant matniga ovoz beriladi. Bu ikki usulda amalga 
oshiriladi. Dasturning o‘zida ,,Данные” qismi chertiladi, oynaning 
o‘ng tomonida “Звук” qismiga audio yozdiriladi yoki avvaldan 
yozdirilgan tayyor audio joylashtiriladi.
5. Keyin ushbu ketma-ketlik bajariladi: “Главная”, “Свойства”, 
“Настройке по умолчанию”dan kerakli bandlar
belgilanadi. Barcha 
amallar bajarilgach, “Главная” bo‘limidagi “Просмотр” orqali 
natija ko‘riladi va “Публикация” bo‘limi chertilib, jarayon 
yakunlanadi, html faylga o‘zgartiriladi. 
”Ona tili” fani doirasida audiodasturlarni yaratish va undan 
foydalanish bo‘yicha metodik adabiyotlar respublikamizda yetarli 
darajada mavjud emas. Xorijiy tajribalarni o‘rganishdan ma’lum 
bo‘ladiki, AKTni ta’lim tizimida foydalanish bo‘yicha katta tajriba 
to‘plangan. Tan olish kerak, audiomateriallarni tayyorlash va 
amaliyotda qo‘llash borasida ta’lim tizimimiz 20 – 30 yil orqada. 
Ammo bu tafovutni qisqartirish mumkin. Shunisi muhimki, ona tili 
uchun yaratish va foydalanishda qulay, bir qator afzalliklarga ega 
bo‘lgan audiodasturlar zamonaviy vositalar qatoridan joy olishi 
mumkin. 
Rus tili bo‘yicha “Interaktiv diktantlar” on-line foydalanish 
uchun mo‘ljallangan. Biz tavsiya qilayotgan audiodasturlarda esa of-
line shug‘ullanish imkoniyati bor. Shuningdek, bunday diktantlarni 
fan o‘qituvchisining o‘zi mustaqil ravishda, kompyuter muhandisi 
ishtirokisiz yarata oladi. Faqat mualliflik dasturlarining ayrimlari 
bilan yaqindan tanishish taqozo qilinadi. 

Download 3,18 Mb.