5
1-mavzu.PSIXOLOGIYA FANLARINI O'QITISH METODIKASI FANINING
PREDMETI
R Е J A:
1.
Psixologik bilimlarga extiyojning kuchayishi – davr talabi.
2.
Psixologiya o’qitish mеtodikasi kursini tashkil etishning maqsad
va vazifalari.
3.
Bo`lg`usi pеdagoglarning psixologik bilimlarini oshirishning axamiyati.
Tayanch tushunchalar:
Etnopsixologik bilimlar, psixologiya o’qitishni takomillashtirish, psixologik bilimlarga
extiyojning kuchayishi, yangi davr va psixologiya, psixologiya printsiplari.
Dars berish metodikasi-bu o'quv fani xususiyatining sharti sifatida ta'lim va tarbiya
jarayonining tizimi haqidagi ko'rsatmadir.
Bu tizimni bilish o'qituvchiga psixologiyaning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi
maqsadlarini va o'qitish jarayonini boshqarish imkonini beradi. Psixologiyani o'qitish
metodikasi barcha psixologiya sohalari uchun umumpedagogik qoidalami ajratib ko'rsatish
bilan birga psixologik materiallarini o'rganishning o'ziga xosligini moslashtirishga asoslanadi.
Psixologiya o'qitish metodikasi o'qituvchining o'quvchilarga psixologiyaga doir bilimlarni
ongli mustahkam ravishda egallab olishlari uchun o'quv materialini yetkazishning oqilona usul
va vositalarini ko'rsatadi. Shu bilan birga pedagogika — o'qituvchi uchun retseptlar va
ko'rsatmalar to'plami emas, balki ilmiy fan hisoblanib, uning qoidalari psixologiyani o'qitish
jarayoni qonuniyatlarini shunga mos ravishda ishlab chiqishga asoslanadi.
Metodika—pedagogik fanlar, shuningdek, ijtimoiy tizim talab qiladigan, pedagogika fani
ko'rsatgan umumiy o'rta va oliy ta'limning maqsad vazifalariga mos ravishda ishlab chiqiladi.
Metodika o'quv jarayoni mazmunini, ta'lim va tarbiya usullari va shakllarini o'rganadi.
Metodikaning barcha bo'limlari bir-biriga bog'liq bo'ladi. Metodika o'quv faoliyatida
qoilaniladigan usul va vositalar shuningdek, o'qitishning noan'aviy uslublarini belgilab beradi.
Shu tariqa, metodika quyidagi savollarga javob beradi: Psixologiyani nima uchun o'rganish
kerak? Nimaga va qanday o'qitish kerak? Qanday qilib va nima bilan tarbiyalash kerak?
Psixologiya o'quv fani sifatida o'qitish shakli va usullarining o'ziga xosligi bilan farq qiladi.
Psixologiya o'quv fani sifatida maqsadi, hajmi, tuzilishi, usullari va ifoda etilishi bo'yicha farqlar
6
mavjud. Psixologiya fanining maqsadi — fan tomonidan qo'lga kiritilgan ma'lumotlar va
qonuniyatlar haqida o'quvchilarga, talabalarga axborotlarni yetkazishdan iborat. O'quv darsini
olib borishga vaqt cheklangan bo'lib, bunda o'quvchilar ortiqcha ma'lumotlar bilan band etmay
mustahkam ilmiy asosdagi bilimlar va muammolar bilan tanishtiriladi. O'quv fanida bilimlar
tuzilishi va ulami bayon etilishi shakllari boshqacha, bo'lib, bu haqda K.D.Ushinskiy quyidagi
fikrni ilgari suradi: «Fanni ilmiy va pedagogik bayon etish — bu ikkita turli narsalardir va butun
dunyo pedagoglari ilmiy tizimlarni pedagogika fanini qayta ishlash ustida faoliyat olib
bormoqdalar». Shunday qilib, o'quv fani maktab, kollej, institut, umumiy ta'lim muassasalari va
o'quvchilarning yosh xususiyatlariga mos qonuniyatlari bilan belgilanadigan, mutaxassislik
doirasidagi kerakli fanlardan tanlab olingan bilimlarni o'zida birlashtiradi.
Metodikaning fan sifatida rivojlanishi o'qituvchining shaxsiy tajribasi asosidagi metodik
fikrlari, pedagogik mahoratdan ilmiy umumlashtirish, tadqiqotlarda asoslangan subyektiv
ijodiyotdan obyektiv ilmiy nazariyaga o'tib borishda davom etdi.
Umuman olganda, har bir o'qituvchi gurulilar va sinflarda hamda yillar davomida metodik
usullar samaradorligini tekshirib o'zi dars o'tish jarayonini o'rganib boradi. Eng muhim metodik
yangiliklarni oldingilarga bog'lagan holda eng qulay usullarini ishlab chiqib, uni amalga
oshirishdan iboratdir.
Psixologiyani o'qitish jarayonida ishlab chiqilgan qonuniyatlar asosida metodika fan sifatida
belgilandi. Metodika o'zining o'rganish obyektiga ega bo'lib u psixologiyaning tarbiyalovchi .va
rivojlantiruvchi o'qitishning barcha masalalarini qamrab oladi. Uning boshqa o'quv fanlari
metodikalaridan farq qiluvchi jihati psixologiyani o'rganish xususiyatlari, sabablari o'ziga
xosliklari mavjud bo'lib shunga bog'liq ravishda o'qitish usullari qo’llaniladi. Fan o'zining kashf
etgan qonuniyatlari asosida hodisalarning bog'liqlik sabablarini tushuntirib beradi va shu bilan
bu hodisani ma'lum sharoitlarda deyarli takrorlash imkonini beradi. Metodikada bunday
qonuniyatlarga quyidagilami kiritish mumkin:
•
psixologiya o'quv materiallari tuzilishi va mazmunida fanlarni birlashtirib olib borish;
•
ko'nikma va mahoratlarini asta-sekin rivojlantirib borib o'quvchilar, talabalarning anglab
yetgan mustahkam bilimlarni egallashlari;
•
o'quv materialining asosiy roli va dars berishning shakl va usullari unga mos kehshi;
•
o'qitish jarayonida tarbiyaning barcha tomonlarini bir-biriga bog'liqligi;
•
dars o'tish jarayonining yaxlitligi va tizimliligi.
7
Ana shu qonuniyatlar asosida psixologiya o'qitish metodikasida tarbiyalovchi funksiyasining
umumiy tizimi aniqlandi, ular quyidagilardan iborat:
•
psixologik tushunchalar tizimi;
•
o'qitish usullari tizimi;
•
psixologiyani o'qitish jarayonida tarbiya va ta'limni rivojlantirish tizimi;
•
o'quv ishlarining shakli, tizimi;
•
dars o'tishning moddiy bazasini yaratish bilan bog'liq tizimi.
Metodika amaliy tekshirib ko'rilgan ilmiy nazariyani beradi, ukuchni tejab sarflash va o'quv
vaqtidan to'g'ri foydalanish orqali o'qitishga imkon beradi. Metodika ta'lim va tarbiya
maqsadlarini tushunib yetish, bu maqsadlarga olib boruvclii butun pedagogik jarayonni ko'ra
olishni, dars berishning eng samarali va qulay shaldlari, metodlari va vositalarini egallab olishga
imkon beradi.
«Birgina nazariyasiz pedagogik tajribaning o'zi — deb ta'kidlaydi K.D.Ushinskiy, - bu
tibbiyotda tabiblikning o'zidir». Bilimi yo'q o'qituvchi ko'pincha bir qator pedagogik xatolarga
yo'l qo'yganidan so'ng, metodikada ancha yillar oldin ma'lum bo'lgan narsalarni kashf etadi.
Metodik nazariyani bilmay turib o'qituvchi ko'pincha o'zi puxta egallab olgan, lekin o'qitishning
muhim bo'lmagan tomonlariga berilib ketib, har doim ham butun tizimni qamrab olish
imkoniyatiga ega boimaydi, buning natijasida o'qitishning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi
maqsadlariga erisha olmaydi.
Bilim, mahorat va o'qituvchining shaxsiy qiyofasi, sinf e'tiborini mohirlik bilan jalb etishi
o'qitish sifatini oshiradi, lekin shu bilan birga o'qituvchining o'qitish san'ati tug'ma
qobiliyatlariga bog'liq deb xulosa chiqarishga asos bo'la olmaydi. O'qituvchi fanning faqatgina
ilmiy mazmuninigina bilishi kerak, degan fikr ham noto'g'ri. Bunday qarashlar nazariya va
metodikaga fan sifatidagi munosabatiga salbiy ta'sir ko'rsatadi. O'qituvchining pedagogik ijodi u
metodika nazariyasini yaxshi egallab olganidagina yuksak samara berishi mumkin. Metodika
o'qituvchi uchun ijod qilishga, turli usullarni bilib olishga, o'qitish va tarbiyalashda qulay uslub
va vositalarni egallashlariga keng yo'l ochib beradi.
Psixologiya yosh fiziologiyasi, falsafa, pedagogika bilan uzviy bog'liq bo'ladi va
psixologiyani o'qitishda bu bog'liqlik o’rnatiladi. Falsafiy pedagogik bilimlar o'qituvchilar
uchun juda zarurdir. Metodika xususan psixologik o'ziga xoslik bilangina belgilanmaganligi,
balki o'quvchilarning yosh xususiyatlari bilan ham belgilanganligi sababli yosh psixologiyasiga
ham tayanadi. Tushunish, tasavvurlarining to'g'riligi tushunchasi va mahoratlarning rivojlanishi,
8
bilimlarini mustahkamlash, o'quvchilarning yosh psixologiyasi asosida amalga oshirilishi kerak.
Psixologiya o'qitish metodikasi pedagogik fan hisoblanib, pedagogika bilan didaktika yo'nalishi
bo'yicha uning hamma fanlar uchun umumiy bo'lgan va tarbiya yo'nalishi bo'yicha uzviy bog'liq
hisoblanadi.
O'qitish tamoyillarini bilish o'quv fanini samarali o'qitish uchun zarurdir. Tamoyil deganda
- odatda, biror bir faoliyatda tayanilishi kerak bo'lgan ba'zi bir dastlabki qoidalar tizimi
tushuniladi.
Didaktik tamoyillar yoki o'qitish tamoyili o'qitish maqsadlari va o'quvchilarning o'rganish
faoliyati qonuniyatlari bilan uzviy bog'liqdir.T.A.Ilina o'qitish tamoyillaridan quyidagilarini
ko'rsatadi:
1.
Ko'rgazmalilik tamoyili.
2.
O'quvchilarning o'qishda ongliligi va faolligi tamoyili.
3.
O'qitishning tushunarlilik tamoyili.
4.
O'qitishning ilmiyligi.
5.
O'quvchilarning individual xususiyatlari va yoshini hisobga olish tamoyili.
6.
Muntazamligi va izchillik tamoyili.
7.
Bilimlarni mustahkam egallash tamoyili.
8.
Ta'limning hayot bilan bog'liqligi tamoyili.
9.
O'qitish jarayonida tarbiyalash tamoyili.
Oliy va o'rta maktabning zamonaviy didaktik tamoyillari (L.D.Stolyarenko bo'yicha):
1.
Rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi ta'lim.
2.
Ilmiyligi va tushunarliligi, yoshga bog'liqligi.
3.
O'qituvchining rahbarlik roli ostida o'quvchilarning ongli va ijodiy faolligi.
4.
Ko'rgazmaliligi va ijodiy fikrlashini rivojlanishi.
5.
Ta'limning tizimliligi va muntazamliligi.
6.
O'qitishda mustaqil ta'lim olishga yo'naltirish.
7.
Ta'limning hayot va kasbiy faoliyat amaliyoti bilan bog'liqligi.
8.
O'quvchilarning o'qitish natijalari va idrok etish qobiliyatlarini rivojlanishining
mustahkamligi.
9.
O'qitishning ijodiy hissiy ta'siri:
9
10.
O'qitishning jamoatchilik xususiyatlari va o'quvchilar individual xususiyatlarini hisobga
olish.
11.
Ta'limni insonparvarlashtirish va ijtimoiylashtirish.
12.
Ta'limni kompyuterlashtirish.
13.
Ta'limning integrativligi, fanlar o'rtasidagi bog'liqliklarni hisobga olish.
14.
Ta'limning inovatsionligi.
Eng muhim didaktik tamoyillar:
•
ta'lim ilmiy va dunyoqarash xarakteriga ega bo'lishi;
•
ta'limni muammolilik xususiyatiga ega bo'lishi;
•
ta'lim ko'rgazmali bo'lishi;
•
ta'lim faol va ongli bo'lishi;
•
ta'lim tushunarli bo'lishi;
•
ta'lim muntazam va ketma-ket tartibda bo'lishi;
•
o'qitish jarayonida ta'limda, o'quvchilarni rivojlantirish va tarbiyalashni uzviy birlikda
amalga oshirib boorish.
Oliy maktabda o'qitish tamoyillari:
•
oliy ta'limning bo'lajak mutaxassis shaxsini rivojlantirishga qaratilganligi;
•
zamonaviy oliy o'quv yurti ta'limini fan (texnika), ishlab chiqarish (texnologiya)
zamonaviy va kelajakdagi rivojlanish an'analari mazmuniga ega bo'lishi;
•
oliy o'quv yurtida o'quv jarayoni umumiy, guruhU va individual shakllarda tashkil
etishning optimal umumlashganligi;
•
mutaxassislarni tayyorlashning turli bosqichlarida o'qitishning zamonaviy metod va
vositalarini qo'llash;
•
mutaxassislarni ularning kasbiy faoliyati aniq sohasida talablarga javob bera oladigan
qilib tayyorlash, ularning raqobatga* bardosh bera olishlarini ta'minlash.
Zamonaviy oliy ta'limning muhim elementi metodologik tayyorgarlik hisoblanadi. Fan va
amaliyotning rivojlanishi axborotlar oqimining rang-barangligi shaxsda barcha zarur
narsalarni o'zlashtirish va egallab olishga kuch va imkoniyat etmaydi. Shuning uchun u
shunday o'quv materialini o'zlashtirishi kerakki, uning hajmi qisqa bo'la turib uni yuqori
ma'lumotlar bilan qurollantirsin va ikkinchi tomondan, keyinchalik bir qator sohalarda
muvaffaqiyatli ishlashiga imkon bersin. Bu yerda oliy o'quv yurtida ilmiy bilimlarni tanlab
olish masalasi paydo bo'ladi. Lekin buning o'zi yetarli emas. Shu bilan birga talabalarda
10
umumiy intellektni, turli vazifalarni hal etish qobiliyatlarini har tomonlama rivojlantirish
muhim bo'lib qoldi.
Oliy o'quv yurtlarida o'qitishning o'ziga xos alohida tamoyillari mavjud:
•
oliy o'quv yurtidan keyin amaliy ishlashi uchun zarur bo'lgan bilimlarga o'qitish;
•
talabalarning yoshi, ijtimoiy — psixologik va individual xususiyatlarini hisobga olish;
•
ta'lim va tarbiyani kasbiy yo'naltirilganligi;
•
ta'limni fan, ijtimoiy va ishlab chiqarish faoliyati bilan uzviy bog'lanishi.
| 